ПРОЗА 

Нёманаў дар

I

Уся гэта каша заварылася пасля таго, як сюды прыязджаў стары скарбовы каморнік са сваімі інструментамі. Рабілася гэта вясной, скора па Вялікадні.

Я добра памятаю, як гэты пан ішоў праз сяло. Дзеці цэлай чарадой беглі за ім па вуліцы, бо такая фацэтная фігура тут зʼяўлялася яшчэ першы раз. Гэта быў стары пан, якіх цяпер мала дзе сустрэнеш. Доўгія сівыя вусы, спушчаныя трохі кнізу, прыдавалі строгі выраз поўнаму твару пана каморніка. Круглае пуза так далёка выдавалася ўперад, што, пэўна, пан не бачыў за ім сваіх кароценькіх ножак. Усякаму, хто пазіраў на пана, здавалася, што ён не ідзе, а нейк пасоўваецца, як бочка на калёсцах. І тое яшчэ было цікава, што гэтага пана ніхто не чакаў сюды і ніхто праве не бачыў, як ён прыехаў у сяло і спыніўся ў лесніка, што жыў тут на каморы. Праўда, і бачыць было не так-та зручна, бо ўсякі знае, што камора, дзе жыў ляснік, стаяла трохі наводшыбе, там, дзе вуліца сяла пераходзіць у тры дарогі, так што зʼяўленне гэтага старога незнаёмага пана ў зялёным капелюшы з пяром здзівіла ўсё сяло. На што ўжо сталая старая цётка Магда, якую, здавалася, нічога на свеце не магло зацікавіць, і тая выйшла на вуліцу і, прыпёршыся каля слупа варот, доўга аглядала пана, залажыўшы рукі пад фартух. Маладзіцы, несучы ваду на каромыслах, таксама праводзілі вачамі каморніка, як толькі міналі яго, каб лепш разгледзець. Каб гэты пан азірнуўся ў той канец, адкуль ён стаў ісці, ён убачыў бы сялян, якія то тут, то там стаялі кучкамі і аб чымсьці гаманілі, паказваючы на яго асобу.

– Хто гэта? Каморнік, ці што? – спытаў Казімір Жыбуль, падыходзячы да адной кучкі.

– Каморнік, – адказалі сяляне.

– Што ж ён мае тут рабіць?

На гэта пытанне ніхто не мог даць толкам адказу, а калі і гаварылі, чаго прыехаў сюды каморнік, то непрыменна дадавалі «мо», але такая гутарка не магла мець пэўнага характару.

– Відаць, будзе мераць тут недзе блізка, – сказаў Мацей Дворны.

– Чаму блізка? – спытаў яго адзін з сялян.

– Каб далёка, то ён бы ехаў, а не ішоў.

– Ну, але, – згадзіліся сяляне.

А тым часам пан каморнік, мінуўшы манапольку, звярнуў на другую вуліцу, па якой можна дайсці да Нёмана.

Двое рабочых, што неслі інструменты каморніка, і ляснік, які ішоў на крок ззаду ад яго, схаваліся ў другой вуліцы. Туды ж павярнула чарада сельскай дзятвы, а следам за ёю рушылі і сяляне. Так за ёмкім павуком цягнуцца ўсе павуцінкі, калі ён, намеціўшы сваю заблытаную ахвяру, не спяшаючыся, стала настаўляе на яе свае чэпкія лапы.

Трывога сялян, змешаная з цікавасцю, расла па меры таго, як каморнік падыходзіў да Нёмана. Усім хацелася, каб каморнік сеў у човен і пераехаў на той бок, але кожны быў упэўнены ў тым, што пан непрыменна паверне налева, туды, дзе ў апошнія гады Нёман, як бы зжаліўшыся над сялянамі і іх страшэнным сціскам, звярнуў ад сяла, зрабіўшы шырокую дугу, і адрэзаў ім раскошную луку. Праўда, тут быў сыпучы пясок, але цяпер пясок гэты стаў борзда пакрывацца скарынкаю, як маладое цеста ў печы, і зелянець смачнаю травою.

II

Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман. Кожны год удзярэ ён якую-небудзь штуку: то выкаціць на чый-небудзь шнур стары, мокшы вякамі ў вадзе труп дрэва, то выхваціць цэлую луку ў адных і прыточыць другім або падрэжа грунт, на якім доўгімі вякамі стаяў асілак дуб у самай добрай згодзе з суседам Нёманам. Не знае стрымання ён, не ведае, куды дзець свае магутныя сілы. Але ніхто не жаліўся на яго свавольства. А ў нашым сяле яго надта любілі, бо ён для сяла быў, як родны бацька: і карміў, і паіў, і на сваіх плячах кожнага вынасіў, і кожнага за лета разоў тры ў Коўна і Гродна вазіў ды яшчэ і на дарогу даваў грошы. Праўда, язда па Нёмане на плытах не зусім лёгкая рэч. Ды што лёгка даецца на свеце простаму чалавеку? Нёман быў нервам сяла, які будзіў яго жыццё і прымушаў чутка прыслухоўвацца да таго, што робіцца вакол. І ўсе важнейшыя справы былі так ці іначай звязаны з Нёманам. Тут, на беразе, што так блізка падыходзіў да сяла, збіраліся сяляне і радзілі свае рады. Кожны крок Нёмана, кожны спад ці прыбыль вады ў ім не праходзілі незаўважанымі для сялян. А ў апошнія гады Нёман задумаў новую штуку: у тым месцы, дзе бераг датыкаўся аднаго канца сяла, ён пачаў рабіць заварот, пракладаць новую дарогу, адразаючы шырокую луку да сяла. Прабегшы дугою побач з сялом, ён падыходзіў ужо да другога яго канца і далей бег старою дарогаю.

– От бы каго паслаць у Думу дэпутатам! – жартавалі сяляне, цешачыся, як Нёман праразае ім шырокі разгон, – па крайняй меры быў бы дэпутат, бо стаіць за нас!

Адрэзаная лука борзда засцілалася зялёнаю травою, і коні з вялікаю ахвотаю ўжо скублі яе, а сяляне радаваліся, што цяпер быў хоць невялікі прыпынак для скаціны. Дык і не дзіва, што з такою трывогаю пазіралі яны, куды паверне пан каморнік. Падышоўшы пад Нёман, гэты фацэтны пан звярнуў налева, якраз у луку. Яшчэ трохі прайшоўшы, ён спыніўся. Рабочыя павольна і далікатна паклалі на пясок інструменты, а пан каморнік, дастаўшы скрутак паперы і начапіўшы акуляры, стаў углядацца. Паглядзіць у паперы, потым на луку; зноў уткнецца носам ды зноў глядзіць перад сабой. Для ўсіх цяпер стала ясна, што на гэтую луку скарб хоча налажыць сваю лапу. Сяляне, зліўшыся ў агромную грамаду, павольна паціснулі да пана каморніка. Гурт людзей ішоў спакойна, як далёкая хмара, ды ў гэтым спакоі хаваліся бліскавіцы і громы затрыманага гневу. Сяляне спыніліся, акружыўшы каморніка тоўстай сцяной жывых цел.

– Што гэта за цацкі прывёз пан сюды? – спытаў каморніка Андрэй Зазуляк, кіўнуўшы галавой на каморніцкія інструменты.

– А такія цацкі, якімі ты не ўмееш гуляць, – спакойна адказаў каморнік.

«Глядзі, як рэжа!» – думалі сяляне і чакалі, што скажа на гэта Андрэй.

– А пан умееш? – зноў спытаў Андрэй.

– Я ўмею, – увесь век з імі гуляю.

– То добрая гульня, калі пан нагуляў такі жывот.

Каморнік зірнуў на Андрэя, і вусы яго заварушыліся. Відаць, хацеў нешта сказаць, але не знайшоў чаго. Ён яшчэ раз сярдзіта зірнуў на Андрэя з-пад сівых навісшых брывей.

– Адыдзіцеся, мужыкі, бо вы замінаеце мне, – сказаў пан каморнік.

– Што гэта пан думае рабіць? – спытаў хтось з грамады.

– Буду праводзіць граніцу і ставіць капцы, каб вы ведалі, дзе скарбовае і дзе ваша.

– Як?! І скарб хоча сюды зачасацца?

– Чаго ж ён маўчаў дагэтуль? Калі ж гэта да скарбу тут што належала? – пасыпаліся пытанні.

Вядомы ў вёсцы жартаўнік стары Ахрым, звярнуўшыся да грамады, сказаў:

– Няхай бы лепш пан каморнік прыйшоў у маю хату з гэтым дзелам, – тут Ахрым павёў рукой у бок каморніцкага трыножніка, – і правёў бы граніцу на печы, а то мы ніяк не памяркуемся з Аршуляю і ўсё сварымся. Я займу печ ад сцяны і скажу ёй, што гэта частка належыць да скарбу, а яна няхай сабе на чаране прышчыцца.

Мужчыны зарагаталі.

– От дык стары! Калі скажа што, усё роўна як у сцяну ўлепіць.

– Ці ж не праўда? – казаў далей дзед. – Скарб хоча залезці к нам на печ... Тфу! – плюнуў Ахрым. – Сораму ў іх няма! – і старыя вочы дзеда сярдзіта заблішчалі.

– Ты сабе плюй ці не плюй – мне ўсё адно: не мая гэта бацькаўшчына і не для сябе мераю. Паслалі мяне сюды, і я павінен слухаць. А вы сабе рабіце як знаеце. Мне ад гэтага няма ніякага прыбытку. Прагоніце мяне, не дасцё зрабіць работу – вас тут многа, а я адзін – біцца з вамі не буду.

– Мы да пана нічога і не маем, – пачуліся галасы з грамады.

Мужчыны адышліся.

– Стаў сабе, пан, капцы, праводзь граніцу. Няхай хоць тысяча капцоў стаіць тут, а гэты бераг як быў наш спрадвеку, то нашым і застанецца.

Цяпер грамада раскідалася на кучкі. Кожная кучка мела свайго прамоўцу. Адны гаварылі так, другія іначай. Сяляне раздзяліліся на дзве часткі. Меншая частка, маладыя мужчыны, стаялі за тое, каб не даць каморніку паставіць капцы. Другія, сталыя мужчыны, гаварылі, што так рабіць нядобра, бо ўмяшаецца паліцыя, і ім жа горш будзе. Проці гэтага доваду ніхто не мог сказаць, бо ўсім было на памяці, як гадоў тры таму была сварка з суседнім дваром і як у гэтую сварку ўмяшалася паліцыя. І не ўсе яшчэ сяляне, якіх тады арыштавалі, вярнуліся з астрога за супраціўленне начальству.

А каморнік пад гоман сялян рабіў сваё. Як паглядзелі яны на граніцу, то ўсе на момант замерлі: уся лука была адрэзана да скарбу. Граніца ішла каля самых платоў, дзе канчаліся агароды і дзе цягнуўся высокі вал голага пяску. У адным канцы граніцы ўжо быў глыбока ўкопаны слуп, як бы ён стаў тут на доўгія часы. З другога канца ставілі другі капец. Размераўшы, каморнік пайшоў назад, за ім рабочыя зноў няслі інструменты, а мужыкі, як аглушаныя громам, усё яшчэ стаялі.

III

Хітры, злодзей, гэты ляснік з каморы, дарма што малады. Як толькі каморнік, забраўшы інструменты, выйшаў з лукі, за ім пайшоў і ляснік, не даўшы і знаку, што яму наперад вядомы далейшыя планы сялян. Схаваўшыся з іх вачэй, ён спрытна замёў свае сляды, зайшоў з загумення і, прытаіўшыся ў кустах недалека ад лукі, пазіраў, што будуць рабіць сяляне, каб потым далажыць у лясніцтве.

– Ну, не здзек жа гэта? – апамятаўшыся, сказаў Андрэй Зазуляк. – Залезці да нас у хату і распараджацца, як дома. Ці ёсць на свеце справядлівасць?

– Ха! – махнуў рукой стары Ахрым. – Справядлівасць! Дзе яна, тая справядлівасць?! Справядліва пасадзілі ў астрог нашых хлопцаў? Справядліва паштрафаваў земскі, як судзіліся за пашу? Выдумалі справядлівасць, а спытай, нашто яе выдумалі, то і не скажуць! – тут дзед пачаў пералічаць усе здарэнні, дзе з сялянамі абышліся несправядліва.

– Але ж усю дачысценька луку выкраіў!

– Ото дзіва! Цяпер яна карціць ім: праз два гады тут будзе добры луг, чаму ж не прыбраць яго?

Кожны селянін тут чуў вялікую крыўду. А пастаўленыя каморнікам капцы стаялі, як вартаўнікі скарбовых інтарэсаў, і адным сваім выглядам прыводзілі ў ярасць сялян, бо капцы гэтыя цяпер былі не простыя акапаныя слупы, а мелі аблічча заклятых ворагаў іх.

Доўга стаялі тут сяляне з сваёй крыўдаю, адзінокія, закінутыя, і нідзе іх вока не знаходзіла апоры і падмогі супраць гэтай кроўнай несправядлівасці. Доўга гаманілі і гулі яны пад адкрытым небам, як устрывожаны вулей, размахвалі рукамі, як лес лапамі ў грозную буру. Як трохі ацішэла ўспышка гневу, Андрэй Зазуляк увайшоў у сярэдзіну, зняў шапку і стаў ёю махаць. Сяляне змоўклі і бліжэй сталі да Андрэя.

– Вось што, хлопцы, скажу я вам. Жалавацца нам няма куды, і ніхто нас не падтрымае, хоць наша і святая праўда. Спытайцеся ў старых, – няхай вось скажа стары Ахрым, – усякі, хто памятае, скажа, што гэты бераг быў наш уласны, такім ён і павінен застацца.

– Павінен застацца і застанецца! Ты праўду гаворыш, брат Андрэй! – зашумелі вакол сяляне.

– Няхай хоць сто каморнікаў прыязджае сюды, – далей гаварыў Андрэй, – няхай ставяць хоць тысячу капцоў тут, а гэты бераг мы не ўпусцім; гэта дар Нёмана, дарагі дар, і мы павінны шанаваць яго. Зірніце вакол: тут няма той мясцінкі, дзе б не ступала наша нага; кожная пясчынка тут прыгладжана нашым лапцем; у гэтым жоўценькім пясочку кожны з нас качаўся, як быў малы. І аддаць гэты бераг – усё роўна, што дазволіць адсеч сабе руку або нагу. Няхай яны ставяць капцы, гэта іх дзела, а мы будзем выкідаць іх – гэта наш святы абавязак.

Сказаўшы гэта, Андрэй смела і цвёрда рынуўся на капец. За Андрэем паваліў увесь гурт народу.

Свежаўкопаны капец яшчэ не астояўся тут, і цяжкая зямля яшчэ не паспела асесціся. Андрэй крэпка абняў слупок, упёрся нагамі ў зямлю і зрушыў яго. Падбеглі сяляне, выцягнулі яго і павалілі. Два мужчыны, пабраўшыся за канцы слупка, разгойдалі яго і далёка шпурнулі ў ваду.

Пачуўся пляск, узняўся цэлы сноп пырскаў, і слупок, перакруціўшыся раз-другі, спакойна паплыў за вадою.

– Дар за дар! – сказаў Грышка Астапчук, які кідаў у Нёман слупок.

– Танна ты, брат, лічыш Нёманаў дар, – сказаў Грышку Мікіта Кажан.

– Гэ! Можа ён яшчэ што цікавейшае возьме! – сказаў стары Ахрым.

Так зрабілі і з другім капцом, і бераг зноў стаў такі самы, як бы сюды ніколі не заходзіў пан каморнік.

А ляснік, стоячы ў кустах, усё гэта бачыў і чуў.

«Ну, Ганна! Цяпер ты ў мяне крыху памякчэеш і не будзеш так высока задзіраць нос, калі табе хоць трохі шкада бацькі», – так думаў, стоячы, малады ляснік. Здаволены і вясёлы, шмыгануў ён у загуменне і выйшаў у поле з другога канца сяла.

IV

Веснавая цёплая ноч толькі што апранула зямлю і раскідала свае таемныя чары, поўныя крыху смутнага хараства. Першыя зоры ўжо замігацелі то там, то сям у бяздонным небе, а з-за лесу залатым пажарам узнімаўся кругам блішчасты месяц. Дробныя белыя хмаркі высцілалі яму дарожку сваімі лёгкімі празрыстымі тканямі і расступаліся перад ім, скупануўшы ў яго бляску свае танкарунныя кудры. Пахла зямля, багата акропленая расою. У сяле чулася гаворка і песні. Вясёлыя маладыя гукі смела ўразаліся ў цішыню ночы і бойка плылі на рэчку; тут яны ўпыняліся ў высокі бераг, адскаквалі назад і беглі ўздоўж яго па дузе лукі і заміралі ўжо за лагуном. У лагчыне над Нёманам дружна і заложна кракталі жабы. Было нешта смутнае і жалобнае ў гэтай простай і аднатоннай іх песні, што чапала душу ціхім смуткам і так сугалосна злівалася з маладою задумаю веснавой ночы. Сяло заціхала; зрэдку па вуліцы брыла адзінокая фігура селяніна, што дзесь запазніўся. Толькі дзяўчаты яшчэ не спалі і спявалі на прызбах песні.

Накінуўшы на плечы хустку, Ганна, дачка Андрэя Зазуляка, сядзела адна на сваёй прызбе. Часамі яна ўскідала на вуліцу вочы і злёгку ўздыхала. Каля калодзежа зачарнелася нейчая фігура, яна важна сунулася пасярод вуліцы. У гэтай фігуры нятрудна было пазнаць маладога лесніка. І зух жа гэты ляснік! І па ўсім відаць было, што ён стаяў вышэй усіх хлопцаў у сяле. Трэба было бачыць, як ён, апрануўшы сваю куртку з касцянымі гузікамі і закруціўшы вусы, ішоў вуліцаю і важна выкідаў нагамі, абутымі ў боты з блішчастымі халявамі. Тады здавалася яму, што ён падпірае сваёю галавою неба і што з яго дзівіцца ўсё сяло.

– Добры вечар, Ганна! – сказаў ляснік, падышоўшы да дзяўчыны і працягнуўшы ёй руку.

Ганна неахвотна падала яму сваю руку, ціха адказаўшы:

– Добры вечар!

– Што ж ты не просіш мяне прысесці? – зноў сказаў ляснік, стоячы перад дзяўчынай і дрыгаючы нагамі ў блішчастых ботах.

– Або ты звярэдзіўся. Ляжаў, як вол, увесь дзень.

– Ці ж толькі тых, хто звярэдзіўся, просяць садзіцца? – спытаў ляснік і падняў вышэй адзін вус. – Або ты бачыла, як я ляжаў?

– Падумаеш, якая цікавасць, – бачыць, як ён ляжыць, – сказала Ганна і стала пазіраць у другі бок.

Ну, і гэтая Ганна! Уродзіцца ж такая краля. Цяпер, як святло месяца ўпала ёй на твар, ляснік з хвіліну стаяў і не спускаў з дзяўчыны вачэй.

– Мусіць, ты, Ганна, чакала некага?

– А ведама, чакала.

– Каго ж ты чакала? Можа мяне?

– Ой, голубе! Патрэбен ты мне, як у мосце дзірка!

Зняважаны ляснік прыкінуўся, што ён не чуў гэтага, і, важна надзьмуўшы шчокі, – так рабіў пісар у лясніцтве, – ступіў некалькі крокаў каля прызбы.

– А я хацеў штось сказаць табе, Ганна, але ты такая паненка, што і прыступу да цябе няма.

– Ці ж ты што людскае скажаш? – спытала Ганна і засмяялася.

– Ты ведаеш, што ты ў мяне ў руках? – памаўчаўшы, знячэўку спытаў ляснік.

– Я ў тваіх руках? – ускінула Ганна на лесніка чароўныя вочы.

У сурʼёзнасці тону, якім ляснік сказаў апошнія словы, у голасе яго пачулася нейкая грозьба, і дзяўчына, у прадчуцці нядобрага, злёгку затраслася, сэрца яе заныла. Ды, каб схаваць гэтую няясную трывогу душы, яна спакойна сказала:

– Што ты хвалько і высока задзіраеш нос – вядома ўсім. Але я не падданая твая і не належная, і я цябе ніколечкі не баюся. І прыстане ж чалавек, як слата, нідзе ад яго няма супакою!

– Я не хвалько і носа не задзіраю. Калі і задзірае хто нос, дык гэта ты. Толькі ж я не прыйшоў сварыцца з табой. А сварыцца са мной табе ніяк не выпадае. Ты ведаеш, хто сягоння прыязджаў сюды?

– Каморнік – хто ж?

– А ведаеш ты, што зрабілі сяляне з тымі капцамі, якія па яго прыказу былі пастаўлены на граніцы?

– Вон павыкідалі, бо ім там не месца.

– Ага, і ты такая ж! А ведаеш, пад чыёю гэта камандаю рабілі сяляне? Ведаеш, хто першы даткнуўся рукамі да рубежных знакаў?

– Нашто мне гэта ведаць? А каб і ведала, то табе не сказала б.

– Мне казаць не трэба, бо я сам усё бачыў і ўсё чуў. Мяне не бачылі, бо я не такі дурны, як яны. Дык ведай жа, што гэта работа твайго бацькі. Гэта ён падмаўляў і падвучаў дурных мужыкоў. А цяпер яшчэ спытаю цябе: ты ведаеш, што за знішчэнне межавых знакаў саджаюць на цэлыя гады ў астрог? І гэта ты ведай! Можа тады і нос твой не будзе так высока падымацца ўгору.

Усё гэта ляснік гаварыў са злою насмешкаю і ўсё бліжэй наступаў на дзяўчыну. Ганна нізка апусціла галаву і маўчала, а ў лесніка вочы так і гарэлі. Ён бачыў, што на сэрцы ў яе смутна і што яго словы білі па самых балючых яе струнах. Некалькі хвілін ён маўчаў. Былі такія моманты, калі ён чуць-чуць стрымліваўся, каб не кінуцца да дзяўчыны і каб не абняць яе крэпка-крэпка.

– І ўсё, Ганначка, залежыць ад цябе! Скажы мне хоць адно ласкавае слова, хоць зірні на мяне лагодненька, і я ад усяго адступлюся, – гаворачы гэта, ляснік прыхіліўся да яе і, распрасцёршы рукі, хацеў абняць.

– Прэч! – крыкнула дзяўчына, выпрастаўшы свой стройны стан, і адхінулася ад лесніка. – Гад! – памаўчаўшы, дабавіла яна.

Ляснік на крок адступіўся.

– Ну, добра, – сказаў ён.

V

З другога канца вуліцы ціха, як цень, ішла высокая фігура. Пазнаўшы ў гэтай фігуры Васіля Падбярознага, маладога станавітага дзецюка, ляснік схамянуўся і хацеў ісці. Але гэты стрынгаль яшчэ гатоў падумаць, што ён, ляснік, яго збаяўся. Цяпер ляснік надта хацеў бы, каб і Васіль быў замешаны ў гэтую справу з капцамі. О, тады ён сухім не выйшаў бы. Не хадзіў бы ён такім козырам па вуліцы, не шаптаўся б з Ганнаю цэлыя ночы па цёмных куточках, дый яна не хілілася б да яго, як гібкая трава-бярозка да жыцінкі. Васіль таксама не вельмі паважаў лесніка. Ужо даўно ляжаў між імі чорны цень узаемнай нянавісці. І не раз ужо стыкаліся яны, але покі што справа далей жорсткіх слоў яшчэ не ішла.

– Добры вечар, Ганна! – сказаў, падышоўшы, хлопец.

– Добры вечар! Сядай, Васіль, – сказала Ганна і чуць пасунулася, каб даць яму месца блізка каля сябе.

Васіль сеў. Злосны і зняважаны ляснік сядзеў здалёк.

– А! Добры вечар! – звярнуўся да яго Васіль. Ён сумыслу зрабіў выгляд, што толькі цяпер заўважыў яго.

– Калі гэта, Васіль, вочы перасталі служыць табе? – спытаў ляснік.

– А з таго часу, як ты пачаў насіць сурдут з касцянымі гузікамі і боты з блішчастымі халявамі, – адказаў Васіль.

– А ты дык надта паразумнеў, як скінуў лапці і ўзлажыў бацькавы боты. Мусіць, мае касцяныя гузікі табе вочы колюць?

– А колюць, браце; бо я заўважаў, калі хто ў сабе нічога не мае, дык той на сябе цацкі чапляе.

Ляснік устаў, пусціўшы між вушэй Васілёвы словы, і сказаў:

– Дабранач, Ганна!

– Будзьце здаровы.

– Чым мела тут з Васілём сядзець, пайшла б лепей бацьку торбу на дарогу пашыла, – сказаў ляснік, адышоўшы крокаў пяць, і засвістаў якуюсь польку.

– Свішчы, свішчы! – сказаў Васіль. – Паглядзі ідзі, ці цэлыя капцы, а то дарма хлебам кормяць цябе.

– Цябе б паставіць на месца капца, то не так скора выцягнулі б, бо ты доўгі, як шнур, – адсекся ляснік ужо здалёк.

– Лепей сам стань там, аднак вакансія ёсць! – гукнуў услед яму Васіль і громка зарагатаў.

Ганна і Васіль некалькі мінут сядзелі моўчкам.

– Што ты, Ганна, нешта сягоння невясёлая, – спытаў Васіль дзяўчыну, палажыўшы ёй на плячо руку.

– Гэта табе так здаецца, – сказала Ганна, апусціўшы галаву.

– Ой, не! Ну, зірні ж мне ў вочы, – не адступаўся Васіль і блізка прыхіліў сваю галаву да Ганны. Дзяўчына яшчэ больш прыгнулася і пазірала ў зямлю.

– Можа, «касцяны гузік» скрыўдзіў цябе? А можа, ты не рада, што я прыйшоў і не даў табе пагаварыць з ім? Можа, ты сярдуеш на мяне, што сыпаў яму, як прыскам, у вочы?

І з кожным пытаннем голас у Васіля змяняўся: то ў ім гучаў малады задор, то чуўся страх утраты любай дзяўчыны.

– Ат! Гаворыш немаведама што, – сказала дзяўчына, – або ты мяне сягоння толькі знаеш? – узняла яна свае мокрыя вочы і так глянула на Васіля, што гэты погляд глыбока прайшоў у яго сэрца.

Васілю стала лёгка і добра, і ён пачуў у сабе прыліў вялікай сілы і шчасця.

– А ўсё ж ткі, Ганначка, ты нечага смутная. Ведаю добра, што ў цябе нейкі клопат на сэрцы. Скажы, не затойвайся. Мне так весела, хачу, каб і табе было лёгка на сэрцы.

Ганна трохі памаўчала.

– Ведаеш, Васіль, што казаў ён мне?

– Ну, што?

– Ён стаяў у кустах і выглядаў, як выкідалі капцы, і бачыў, што тата першы ўзяўся за капец. І яшчэ ён гаворыць, што тата намаўляў людзей знішчаць межавыя знакі. Ён сярдзіты на мяне, што я ганю яго, і цяпер хоча далажыць на тату ў лясніцтва. А ведаеш, куды закідаў ён, радзячы мне шыць бацьку торбу на дарогу? Гэта каб я гатовіла бацьку ў астрог.

– Няўжо ж ён зробіць гэта? Ах, Юда, прадажнік! Не! Гэтага ён не павінен зрабіць! Я злаўлю і задушу яго, калі ён не прысягне мне маўчаць! Васіль падняўся з прызбы і памкнуўся ісці.

– Стой, Васіль! Куды ты пойдзеш! Нічога з гэтага не будзе, – сказала Ганна, узяўшы хлопца за руку, – ён яшчэ не раз прыйдзе і будзе страшыць, не так-то скора ён адступіцца ад мяне. А за гэты час можна што і прыдумаць. Трэба пагаварыць з татам, што ён скажа, а пароць гарачку яшчэ рана.

– Чакаць і ў шапку спаць? – стаяў Васіль на сваім.

– Баюся, Васілёк, каб ты не памог тут, як кашаль хваробе. Няварта мне было казаць табе, Васіль. Які гарачы!

– Як жа не гарачы? Гэты смурод, Юда, будзе даносы насіць, а яму ніхто не смей і слова сказаць? Ну, пачакай! – патрос Васіль здаравецкім кулаком у той бок, куды пайшоў ляснік. – Шчасце тваё, што ўсе хлопцы на плыты пайшлі: у гэтую ноч табе дрэнна прыйшлося б.

А ляснік, прайшоўшы вуліцу, звярнуў да Нёмана і пайшоў у луку.

Цяпер трудна было знайсці тое месца, дзе стаялі капцы. Доўга хадзіў ляснік па беразе. З галавы ні на хвіліну не выходзіла прыгожае аблічча маладой дзяўчыны, і чым больш яна адхілялася ад яго, тым мілей была яна і тым мацней прыцягвала да сябе. Злосць і крыўда агарнулі лесніка. Яго так зняважылі, аплявалі. А цяпер сядзяць на прызбе і, можа, смяюцца з яго. Але не! Ён не дазволіць смяяцца над сабою! Ён такую ўдзярэ штуку, што і сам чорт заскача ад радасці! О, ён пакажа, што такое ён. Усе будуць помніць яго!

VI

Ніхто назаўтра не ведаў, хто і калі паставіў новыя капцы. І то яшчэ трэба сказаць, што між сялян пайшла глухая гаворка, у якой чулася нейкая трывога і страх. Усе выглядалі так, як бы неўзабаве павінна было штось зрабіцца, і на твары найболей баязлівых было напісана чаканне чагосьці нядобрага. У сяле ўсялякія чуткі, усякая гутарка, што вядзецца патайна, без усякіх сведак, скора робіцца агульнай абладай. Здаецца, само паветра разносіць усё тое, што дзе робіцца і гаворыцца ў сяле.

У гэты дзень якраз прыпадаў Юрай. Яшчэ не паспела абудзіцца сяло, а ўжо ўсе зналі, што лесніку вядома, хто выкідаў капцы, вядома, хто што гаварыў і нават думаў, – адным словам, ён ведаў усё, што рабілася ўчора ў луцэ. Бадай не кожны селянін чуў цяпер за сабою, хоць малую, віну і трошкі баяўся. Цяпер сяляне пачалі разбірацца ў тым, што рабілі і што чулі ўчора ў момант абуджанага ў іх гневу.

«Што ж? – думалі некаторыя. – Калі прыязджаў каморнік, ды яшчэ з дакументамі, то пэўна ён не так сабе праводзіў граніцу, а меў нейкі грунт пад сабою». А як цяпер ведалі, што Андрэю можа прыйсціся несалодка, то і другія пападжымалі хвасты і туляліся, каб не вельмі быць навідоку.

Ды не ўсе, праўда, так думалі, былі і такія – хоць іх было меней, – што не баяліся даносу лесніка, а смела стаялі за луку, бо былі цвёрда пераконаны, што гэтая лука іх і што новыя капцы павінны быць выкінуты вон, як і першыя. А наконт Андрэя гаварылі, што з даносу на яго нічога не выйдзе. Трэба толькі дружна, усёю грамадою, калі завядзецца дзела якое, сказаць, што ляснік удае Андрэя з помсты за тое, што не хоча аддаць за яго Ганну.

Такія гутаркі падымалі дух у баязлівых. – Вы баіцеся гэтага «касцянога гузіка», – гаварыў Васіль Падбярозны да баязлівых, – што ён можа данесці ў лясніцтва? А няхай даносіць. Капцы зноў стаяць. Што ж! Няхай ён начэпіць гузікаў яшчэ ззаду; можа, тут, сярод вас, ёсць яго прыяцель, няхай пойдзе да яго і скажа, што я, Васіль Падбярозны, усё роўна павыкідаю гэтыя капцы к чортавай матары; гэта яго работа, і я ведаю, куды цэліў ён, стаўляючы іх уначы. Толькі ж няхай ён ведае, што калі пасмее разявіць рот, каб удаць мяне, то я яго разам з капцамі ўтаплю ў Нёмане. Няхай ён гэта ведае. Апошнія словы Васіль сказаў ужо ў злосці, і кулакі моцна згарнуліся, а сам ён прайшоўся грозна, як бура. Сяляне проста любаваліся, пазіраючы на Васіля, – які ён маладзец: высокі, плячысты і такі смелы.

VII

Сонца ўжо было на захадзе.

За сялом у полі вакол агню гуляла цэлая чарада дзяўчат, спраўляючы расу. Недалёка ад агню, на камені, стаяла пустая скавародка і ляжала некалькі драўляных відэльцаў. Тут жа быў невялічкі глячок ад гарэлкі, цяпер пусты і па рыльца ўкопаны ў зямлю; дзяўчаты схавалі яго, каб часам сюды не зірнула цікавае вока якога-небудзь маладога гульца і не раскрыла іх патайнай выпіўкі. Блізка валяліся лупінкі ад яечак, як след таго, што дзяўчаты пяклі яечню. Дзяўчаты весела спявалі песні і скакалі па жыце, каб яно лепш расло і радзілася.

– Мне сягоння так весела, дзяўчаткі, так весела, што і сказаць трудна! Мусіць, буду плакаць, – гаварыла Ганна.

– Каб у нас быў такі Васіль, то мы б не зналі, на каторую нагу і ступіць, – жартавалі дзяўчаты, – дзіва што ёй весела.

– От, Ганначка, якая ты шчаслівая: і Васіль цябе любіць, і ляснік, усе. Хоць бы ты мне аддала гэтага лесніка, – жартліва шчабятала Кацярына. – Ён хоць і не надта харошы, але ж сурдут чаго варты!

І дзяўчаты аж заходзіліся ад смеху, перабіраючы костачкі хлопцаў.

– А, паралюш іх бяры з хлопцамі! Давайце, дзяўчаткі, лепш спяваць. Ганна, зачынай!

– А і праўда, будзем спяваць, – сказала Ганна.

Дзяўчаты сталі ў кружок, пабраліся за рукі, а Ганна хадзіла ў кругу з вянком на галаве, сплеценым з першых красак. І сама яна была, як краска: нават дзяўчаты любаваліся яе прыгожым тварам, доўгімі цёмнымі косамі і стройным станам. Але песня зараз абарвалася.

– Ціха! Ціха! – закрычала адна дзяўчына такім прарэзлівым голасам, што ўсе папалохаліся і перасталі спяваць. З-пад Нёмана ляцеў трывожны крык сялян і чуўся плач жанок; усе гэтыя зыкі зліваліся ў страшную музыку якогась няшчасця.

Дзяўчаты страшна перапалохаліся. Ганна не магла прамовіць і слова. Сэрца яе білася моцна, моцна. Яна ўся збялела і прысела на зямлю.

– Ой, галубачкі! Забілі некага! – загаласілі дзяўчаты і кінуліся кулём туды, адкуль чуўся крык...

Узяўшы стрэльбу, ляснік з каморы яшчэ ўдзень пайшоў пільнаваць капцы, якія ён сам і пастаўляў. А стаўляў ён іх у надзеі заблытаць Васіля і замяшаць яго ў справу, бо ведаў гарачую натуру хлопца. Васіль жа, убачыўшы рана капцы, зразу здагадаўся, чыя гэта работа і для чаго яна зроблена. Абодва хлопцы бачылі адзін другога наскрозь. Не было ніякага сумнення, што яны імкнуліся адзін да аднаго, каб хутчэй сашчапіцца ў бойцы, бо аднаму і другому даўно ўжо хацелася сысціся на чыстым плёсе і звесці рахункі. Нікому не гаварыў Васіль аб гэтым, бо баяўся перашкоды. Дык ён быў асцярожны. Як трохі гутарка між сялян заспакоілася, Васіль на змярканні выйшаў ціхенька з хаты, зайшоў на прыгумень, адтуль, пералезшы плот, пайшоў загуменнем і выйшаў з другога канца сяла на бераг Нёмана, туды, дзе стаялі капцы. Ляснік пахаджаў недалёка ад іх. Убачыўшы Васіля, ён спыніўся.

– Чаго ты снуеш тут? – спытаў Васіль лесніка.

– А вось пільную капцы, каб часам які прахвост зноў не выкапаў іх, – дзёрзка адказаў ляснік.

– А скажы ты мне, браце, хто стаўляў іх?

Гаворачы так, хлопцы сыходзіліся ўсё бліжэй і бліжэй.

– Разумныя кажуць, што каморнік, а дурань, можа, іначай як скажа – не ведаю, – адказаў зноў ляснік.

– А ў сяле не так гавораць – кажуць: удзень капцы ставіць каморнік, а ўначы – паршыўцы.

З гэтымі словамі Васіль ірвануў слупок і са страшэннай сілай павярнуў яго да сябе. Слупок падаўся, камлём прарэзаў жоўты пясок і вывернуўся наверх.

Тут выйшла тое, чаго ляснік і сам не думаў: яго як бы што штурханула і кінула на Васіля. У адзін скок ён апынуўся каля праціўніка і з усёй сілы трэснуў яго па галаве. Васіль захістаўся, але застаўся на нагах. Уся кроў прыліла яму ў твар.

– А я думаў, ты такі сабака, што кусае спатайка, – сказаў Васіль, заляпіўшы назад такую аплявуху, ад якой у лесніка пасыпаліся з вачэй іскры і кроў лінула праз вушы. Ляснік асунуўся і ўпаў на зямлю. Потым ён у адзін міг падняўся, схапіў стрэльбу, каб узвесці брамку. Васіль не даў яму на гэта часу, як звер, наскочыў на яго, вырваў з рук стрэльбу і шпурнуў яе ў Нёман, і між імі пачалася смяртэльная бойка. Кожны напружыў апошнія сілы і не паддаваўся. Васіль быў шмат дужэйшы, а ляснік быў спрыцен, як чорт, так што праціўнікаў можна было лічыць роўнымі. Ад страшэннага натужэння жылы іх уздуваліся і трашчалі косці. Доўга барукаліся яны, чуць не па калена ўлазячы ў пясок. Яны крэпка паўпляталіся адзін у другога рукамі. Часамі здавалася, што яны нічога не рабілі, а адпачывалі, але гэта былі моманты, у якія ішла найбольшая работа іх сілы і якія рашалі бойку. Ляснік слабеў усё болей і болей і чуў, як сіла яго пакідае. Тузаючыся, яны ўсё бліжэй і бліжэй падступаліся да берага. А бераг у гэтым месцы быў высокі, абрывісты, а ўнізе пад ім пеніўся глыбокі вір. У канцы Васіль крэпка здушыў лесніка і падняў яго ўпол. Цяпер ён мог рабіць з лесніком усё, што хацеў.

– Прысягні мне, што не будзеш займацца даносамі!

Але ляснік злаўчыўся, выслізнуў з рук Васіля і ўпёрся нагамі ў дол. Тут ён, упёршыся нагамі, штурхнуў Васіля. Байцы пераступілі граніцу берага, дзе ўжо нельга было спыніцца, і, упаўшы, пакаціліся адзін цераз аднаго ў вір. Скочваючыся, Васіль разбіў галаву аб востры камень. Абодва ўкінуліся ў ваду.

Каб яшчэ паўмінуткі, такога б няшчасця не зрабілася, бо вось-вось набягалі мужчыны, але прыбеглі яны тады, як абодвух круціў ужо са страшнай сілай вір.

Мінут праз колькі іх выцягнулі бусакамі.

Васіль быў мёртвы, а лесніка ўдалося адкачаць.

[20–31/І 1912]

[20.01.1912-31.01.1912]

Тэкст падаецца паводле выдання: Якуб Колас. Т. 5

Якуб Колас

https://knihi.com/Jakub_Kolas/Niomanau_dar.html

Разліў Нёмана

Грымяць крыгі, шаруюцца, узбягаюць адна на адну і з глухім шумам разбіваюцца, крышацца. Выйшаў Нёман з берагоў, заняў увесь луг. Вада і вада, як скінуць вокам. На адным беразе відны ўзгоркі, на другім – лес. Вот плыве шырокая, доўгая крыга. На ёй стаіць крыж з лёду, той крыж, каторы высеклі зімою, дзе свянцілі ваду. Збоку, нахіліўшыся, стаіць ёлачка. Завярнулася крыга раз і другі, выбілася на прастор і паплыла. Вот яна саўсім схавалася, толькі ёлачка чуць-чуць чарнее каля другога берага. Вот і яна прапала з вачэй. Пасярэдзіне важна коціцца стары, сухі дуб. Яшчэ летась стаяў ён над самым Нёманам; размыла вада бераг; абваліўся ён разам з дубам у Нёман, і панесла старога вада. Упіраецца ён, чапляецца за кусты. Але быстра вада круціць яго ва ўсе староны, як лёгкую трэску. Выплыў і ён на плёс і пакорна аддаўся на волю вады. Гоніць вада яго. Сустрачаюцца старыя дубы, што крэпка стаяць у вадзе. Бачаць – зямляк. Сюды, брат, ідзі! Адбяром цябе ад вады. Годзе ёй здзекавацца з цябе. Падплыў стары, упыніўся каля сваіх братоў. Моцна стаяць дубы, не даюць труп старога таварыша.

[1906-1907]

Тэкст падаецца паводле выдання: Якуб Колас. Т. 5

https://knihi.com/Jakub_Kolas/Razliu_Niomana.html

Раздзел 8. Паэзія Дануты Бічэль

План

1. Адметнасць лірыкі Дануты Бічэль 60–70-ых гг.

2. Лірыка 80–90 гг.

3. Духоўная паэзія Дануты Бічэль апошняга часу.

4. Першая кніга прозы “Хадзі на мой голас”.

“Абнімаюць рукі  Беларусь…”:

  Творчы партрэт Дануты  Бічэль

Бязродная песня паэтава,

што птах са сляпымі вачыма.

Данута  Бічэль-Загнетава –

якая паэтка айчынная!

Анатоль Сыс

Ад роднай беларускай зямлі, ад яе бяздонных крыніцаў і рэкаў, ад спеўнага пошуму лясоў і шчырай народнай песні бярэ свае вытокі паэзія Дануты  Бічэль. Улюбёнасць у гэтую зямлю, чуйная ўвага і пашана да роднага слова, крэўная знітаванасць з “людствам працы” нарадзіла ў душы будучай паэткі неадольнае жаданне “сказаць свету пра тых, каго іншыя не ведаюць, аб тым, аб чым іншыя за мяне не скажуць. У імя паветра, прапахлага жывіцай. Гаючага. Свежага” [1, c. 26]. Так хораша, прачула вызначыла яна сама калісьці свой прыход у свет паэзіі.

Жыццёвы шлях Дануты  Бічэль пачаўся ў нялёгкія перадваенныя гады на хутары са шматзначнай, прыгожай назвай Загасцінец, што ў Лідскім раёне, у якой чуваць не толькі прыкмета яго геаграфічнага размяшчэння, але іншае, добрае, чалавечае, – гасціннасць, цеплыня, сардэчнасць. А зусім побач – вёска Біскупцы. Менавіта ў гэтым кутку Гарадзеншчыны – выток нялёгкага, як, бадай, у кожнага чалавека, і выключнага, як у кожнага сапраўднага паэта, зямнога лёсу Дануты  Бічэль. Тут, як сцвярджае яе лірычная гераіня, – пачатак пачаткаў: “Чым валодаю, тут пачалося – процьма шчаснасці, бездань тугі”. Тут у душы яшчэ зусім юнай дзяўчыны нарадзілася першае паэтычнае слова, якое сталася, па словах Алега Антонавіча Лойкі, “вельмі яркім дэбютам”, бо гэта было сапраўднае слова, сказанае ад шчырага сэрца, асвечанае непаўторным талентам:

Пад казачным дубам

над Нёманам сінім

хлапец прызнаваўся ў каханні дзяўчыне.

І рэхам той шэпт адгукаўся між гаю:

–Кахаю, кахаю…

Я чула пяшчотнае, шчырасці поўнае,

маё, беларускае, роднае, кроўнае,

такое раптоўнае,

такое чароўнае,

такое ласкавае, цёплае, чыстае,

як сонца, агністае,

як Нёман, празрыстае,

як казка, быліна, як песня, жаданае,

дагэтуль зусім у жыцці неспазнанае,

вясновае слова ад шчырага сэрца… [2, с. 7]

Верш так і называўся “Роднае слова”, надрукаваны ён быў упершыню ў газеце “Літаратура і мастацтва” 12 лютага 1958 года. У заключных радках твора гучыць прызнанне ў самым высокім пачуцці – любові да Радзімы: “Кахаю, люблю… Беларускаму краю бясконца я слова “люблю” паўтараю” [2, с. 8].

Данута Бічэль засталася вернай выказанаму ў юнацтве палымянаму прызнанню. Светлы вобраз Беларусі стаў галоўным, скразным матывам ва ўсёй лірычнай сістэме паэткі.

З першых зборнікаў Радзіма паўстае як ласкавая маці: “Нібы сунічка на прагалку, сярод людзей і ціхіх ніў я падрастала дзень пры дні, твае сцяжыны прабягала”. Безумоўна, шчырае пачуццё выказвалася часам залішне сентыментальна, што характэрна наогул беларускай жаночай паэзіі, а часам занадта пафасна, што абумоўлена ўплывам тых страсных паэтычных маналогаў, вершаў-гімнаў, якіх у беларускай паэзіі нямала.  Данута Бічэль поўнасцю не ўнікла артыстычных жэстаў, паклонаў, рытарычнасці: “Перад Радзімай толькі апушчуся на калені”.

Адмаўленне формы публіцыстычнага маналогу-звароту да Айчыны ішло ў паэткі праз засваенне іншага кампазіцыйнага ладу верша, праз пошук адпаведнай формы, якая найлепш перадавала б шчырасць, інтымнасць пачуцця лірычнай гераіні. Гэтай “адпаведнай” для Дануты Бічэль формай стаў дыялог, які даваў магчымасць выказаць патрыятычныя пачуцці даверліва, проста. Пра тое, што гэты шлях быў плённым, гаворыць з’яўленне сапраўдных паэтычных здабыткаў:

– Адкуль з такімі вачамі?  

– Тутэйшая…

Я звычайная.

Мяне маці тут нарадзіла,

як сасну ў бары пасадзіла.

Я зжылася з вятрамі, з нягодамі.

Мне казалі, што я не гордая.

Таму я не гаманлівая,

што ўзрасціла зямля неўрадлівая,

перакроеная, пясчаная…

Тутэйшая…

Я звычайная [2, с.48].

Лірычная гераіня верша ў значнай ступені “я” самой паэткі, але яно вырастае ў сімвал, збіральны вобраз, у якім – сама сутнасць нацыянальнага жаночага характару. “Ідучы толькі ад свайго суб’ектыўнага “я”, паэт не можа, не пакрывіўшы душой, пра сябе самога сказаць так прыгожа. А ў паэтэсы гэта атрымалася натуральна, бо падказана яшчэ і народна-паэтычным светаразуменнем” [3, с. 47]. “Тутэйшая”, “тут” нарадзілася, “звычайная” – гераіня не лічыць сябе выключнай. Вышэйшая, душэўная яе прыгажосць менавіта у крэўнай роднасці з беларускай зямлёй, з нялёгкім лёсам народа. “Тутэйшая” – гэта слова вынесена ў назву верша, паўтараецца ў пачатку і ў канцы. Такая страфічная кальцавая кампазіцыя нясе сэнсавую нагрузку – падмацоўвае думку аб еднасці з лёсам Радзімы.

З часам гэты матыў у творчасці Дануты Бічэль пашыраецца, з’яўляюцца новыя фарбы, вобразы. Як прыклад – верш “Знітаванасць”, у якім вобраз крыніцы вырастае ў вобраз Радзімы, што жывіць творчыя сілы паэта, становіцца бяздонным вытокам натхнення, збавення ад усіх нягодаў, дапамагае раскрыцца таленту. У гэтай знітаванасці, арганічным адзінстве асабістага і народнага – ідэйная аснова светапогляду паэткі. Увядзенне ў кампазіцыю верша простай мовы надае яму своеасаблівы характар лірычнай споведзі, разбурае межы маналагічнай формы.

 Данута Бічэль зноў і зноў вяртаецца да вобразу Беларусі “як гістарычнай і нацыянальнай цэласнасці, інтымнай і цёплай, як дом і хата, але непараўнана шырэйшай за іх. Больш сінтэтычнай” [4, с. 176]. Як найвышэйшы акорд, своеасаблівая кульмінацыя патрыятычнай тэмы – паяднанне двух вялікіх чалавечых пачуццяў: кахання і любові – у адно непадзельнае пачуццё: “Да цябе працягваю я рукі – абнімаюць рукі Беларусь”.

Глыбокім патрыятызмам прасякнута “гістарычная лірыка” паэткі, якой заўсёды была ўласціва цікавасць да мінулага свайго Краю. Яе лірычная гераіня, чалавек свайго часу, адчувае сувязь з даўнімі эпохамі, неаспрэчнае дачыненне да таго, што знаходзіцца па-за яе асабістым жыццёвым досведам. Паэтка лічыць, што “перш за ўсё неабходна ратавацць мову” [5, с. 4] як найвышэйшы здабытак нацыі, умову яе развіцця, існавання. Натхняльнікамі абуджэння нацыянальнай годнасці, народнага духу выступаюць у творчасці Дануты Бічэль вобразы гістарычных асобаў: Ефрасінні Полацкай, Францішка Скарыны, Васіля Вашчылы, Кастуся Каліноўскага, Францішка Багушэвіча і інш.

Як патрабавальны наказ гучаць словы Ларысы Геніюш пра стан мовы, любоў да якой павінна стаць не замілавана-ўхвальнай, а дзейснай, актыўнай, ахвярнай:

Сёння на пласе родная мова.

Вырваць жывую належыць з агню.

Слова “кахаю” – слабае слова.

Мужнае слова – “абараню” [6, с. 307].

Данута Бічэль лічыць старэйшую паэтку сваёй духоўнай маці, а сябе – спадкаемцай і пераемніцай тых неацэнных скарбаў – мовы, гісторыі, культуры, дзякуючы якім беларускі “народ пратрываў вякі”.

У творчасці Дануты Бічэль – своеасаблівае вобразнае асэнсаванне межаў роднага слова, тое, што Уладзімір Калеснік выдзяляе як “адзін з вузлавых матываў лірыкі… Межы гэтыя не геаграфічныя, а гістарычныя і гуманістычныя – гэта межы чалавечай тоеснасці” [7, с. 23]. Слова, песня з’яўляюцца для паэткі такой высокай каштоўнасцю, якая атаясамляецца з вобразамі самых родных людзей.

Дануту Бічэль не раз папракалі ў адсутнасці грамадзянскасці, засяроджанасці на сваім уласным свеце перажыванняў, хоць гэты свет і ўключаў у сябе багацце вобразаў, колераў беларускіх краявідаў, быў асвечаны шчырай любоўю да Бацькаўшчына. Пажаданні “бачыць у характары лірычнай гераіні больш грамадскай актыўнасці, больш цікавасці да ўсяго, што адбываецца ў сённяшнім бурным свеце” [8, с. 26] мелі месца таму, што не было ў яе творчасці ўсхвалення савецкай рэчаіснасці, “высокіх ідэалаў Кастрычніка”, бо найвышэйшым ідэалам яна заўсёды лічыла праўду, пра што заяўляла ў сваёй паэтычнай дэкларацыі: “Высокую ноту бяру я, праўда мною кіруе, выводзіць да бойкіх дарог, слухае толькі дабро”.

 Як сцвярджала Ларыса Геніюш, “ад вякоў Беларусь – гэта людзі”. Але не толькі гістарычныя постаці прыцягваюць увагу Дануты Бічэль. “Людзі, якія навокал”, блізкія паэтцы, становяцца побач з вядомымі, бо яны таксама “дастойны быць уведзенымі ў пантэон славы Беларусі” (Уладзімір Калеснік). Гонар за свае карані, сцвярджэнне прыналежнасці да сялянскага роду гучаць у лірыцы паэткі:

Наш род

прад тварам эпохі выстаяў.

Не адну абойму вораг выстраляў –

так многа войнаў бацькам перажыта.

Наш род

упарта сее ў полі жыта [2, с. 177].

Значыць, жыве. Адзіны корань у гэтых слоў – “жыццё” і “жыта”. І пакуль будзе сеяцца ў веснавую раллю жыта – будзе працягвацца і само жыццё, бо жыццёвая моц сялянскага роду – ад жыццядайных сілаў зямлі, ад спрадвечнай працы на ёй.

Праз вобразы прадстаўнікоў свайго роду сцвярджае паэтка глыбокую філасофскую думку аб несмяротнасці чалавечага жыцця. У вершы “Бальсан” перад намі праходзяць малюнкі жыцця прабабулі Пранцысі. Тут увесь яе нялёгкі лёс, у стоме, у штодзённых клопатах пра дзяцей. Але існуе непасрэдная сувязь гэтага жыцця з жыццём лірычнай гераіні, разуменне роднасці і рознасці гэтых лёсаў. Пачуццём спагады, удзячнасці да блізкага чалавека навеяны кожны радок: “Мукі бабуля зжала за мяне”. Зрабіла ўсё, што ад яе залежала, каб жыццё працягвалася ў лёсах нашчадкаў. Выканала сваю місію на зямлі. Разумеючы ўсё гэта, з вялікай адказнасцю перад пачэсным абавязкам “цуг жыцця не разбурыць” уступае на свой шлях лірычная гераіня:

Зноў пра бяссмерце паспрабую.

Каб цуг жыцця не разбурыць,

Я за Пранцысю, прабабулю,

Сустрэну золак у бары [2, с. 154].

Рыгор Бярозкін адзначаў здольнасць паэткі “адчуваць і за тых, каго ўжо даўно няма, мяняцца з імі месцамі, і не ў межах нейкай рацыяналістычнай ідэі – у абсягу сённяшняга перажывання, якое пульсуе жыва, чыста, выразна” [4, с. 176].

Прадаўжальніца роду земляробаў, жней, Данута Бічэль сваю гераіню паказвае ў пастаяннай сялянскай працы. Вось яна на жніве адчайна імкнецца ўгнацца за “дужымі бабамі”:  “Перавяслы тугія рву. І ні стомы, ні пылу, ні часу, нават болю не прыкмячаю”, старанна поле грады: “Выпалю з градаў пырнік”, спрытна складае снапы: “Ты да мяне кідаеш сноп на сноп”. Непасрэдная далучанасць да спраў “людства працы” дае магчымасць сцвярджаць, што з свайго роднага асяроддзя паэтка ніколі “духоўна не выязджала” (Уладзімір Калеснік). Гераіня  Дануты Бічэль, як і сама паэтка, адначасова жыве і ў родных Біскупцах, і ў роднай Гародні. Прызнанне землякам: “Змарнавала б у горадзе сэрца, каб яно не лунала між вас” – шчырае і праўдзівае. Верачы сапраўднасці пачуццяў, тутэйшы люд заўжды прызнае яе за сваю.

У шматлікіх вобразах-успамінах паўстае родная вёска паэткі: “Вёска Біскупцы”, “Вытокі”, “Радасць”, “Вясковае”, “Уражанне” і інш. “Тут гадуецца людскасць мая” – гаворыць паэтка, гаворыць у цяперашнім часе, бо не адлучае сябе ад сваіх землякоў. Знітаванасць гэтая вельмі арганічная і натуральная, бо ідзе ад шчырага, свядомага адчування культурных, духоўных традыцый народа, веры ў мудрую справядлівасць вясковай маралі. Ёсць у паэткі своеасаблівы крытэрый меры вартасці чалавечага ў чалавеку. Гэта – своеасаблівая “біскупская мерка”, вышэйшай адзнакай якой з’яўляецца працавітасць.

Поруч з вобразам роднага дому ўвесь час узнікае няпросты матыў вяртання. І калі ў ранняй лірыцы гэта тэма адсвечвалася толькі лёгкім смуткам, калі туды вярнуцца было так проста: прыехаць, заняцца справай і – “зноў жняя да сям’і прынята”, то з цягам часу яе пачынае трывожыць пачуццё шчымлівага неспакою, што пастаянна паўтараецца ў нялёгкім пытанні: “Як вярнуцца дахаты?” Суцяшэннем служыць усведамленне немгчымасці паўтарэння мінулага:

Як вярнуцца дахаты?

Спытаю у памяці, сноў.

А навошта? –

заспрэчыць памяць.

Каб на золку з хаты ізноў? [2, с. 211]

Вяртанне на ўзроўні рэальнага дзеяння – немагчымае, яго патрэбна разумець як акт умоўна-сімвалічны. Згодна з сцверджаннем Тамары Чабан, “яно ўспрысаецца як імкненне да духоўнай, маральнай вышыні іцэльнасці”  [9, с. 62].  Не проста вярнуцца самой, а вяртаць страчаныя, забытыя каштоўнасці. Таму з такой упэўненасцю лірычная гераіня заяўляе свайму рэальна адсутнаму апаненту: “Думаеш, прапала? Не, вярнуся назаўжды ў забытую краіну”. Вобраз забытай краіны – гэта сімвал тых вялікіх нацыянальных здабыткаў, што чакаюць вяртання з небыцця.

Біяграфія Дануты Бічэль цесна звязана з Гародняй. У многіх вершах узнікае вобраз гэтага старажытнага места, яго помнікаў: “Гародня” (Горад мой, бяссонніца мая…), “Каложа”, “Птушкі над старажытнай Каложай”, “Гародня” (На шляхах Радзімы несмяротных…), “Вандроўка па Гародні з Уладзімірам Караткевічам вясной 1965” і інш.

У самым эпіцэнтры геаграфічнага і пачуццёвага абсягу Дануты Бічэль – вобраз Нёмана. Ні адна з геаграфічных назваў не паўтараецца так часта, не атаясамляецца так яскрава з яе творчасцю, як Нёман з яго прытокамі. “Прынёманская спявае” – гэтым азначэннем выдзялялі яе паэтычны голас яшчэ ў 60-ыя гады, бо столькі было ў ім своеасаблівых адценняў, сугучных з плынню вялікай ракі ды з галасамі Прынямоння. Цікава прасачыць “эвалюцыю пачуцця” лірычна гераіні да “адзінага каханага”, як называе Нёман паэтка. Ужо ў самых першых вершах створаны вобраз магутнай беларускай ракі. Ён намаляваны чыстымі, светлымі фарбамі. Наогул, настрой радаснага, часткова ідылічнага ўспрымання жыцця характэрны для ўсёй ранняй лірыкі паэткі. Нёман з’яўляецца часам не ракой, а нечым больш значным. Недарэмна ў адным раннім інтэрв’ю Данута Бічэль прызнавалася: “У дзяцінстве доўга думала, што Нёман – гэта не рэчка, а нешта зусім іншае. Рэчкай у маім уяўленні была Гаўя. Як растлумачыць? Гэта быў Нёман! Нешта такое неабдымнае, святое. Нёман – гэта бяссмерце маіх продкаў” [10, с. 16].

Адна з першых паэтычных кнігаў Дануты Бічэль мела назву “Нёман ідзе” (1964). Але гэта не толькі яркая метафара. Нёман – сапраўды, не проста рака ў яе вясновым руху. Нёман жыве. Ён вечны, як само жыццё. Гэта нават не столькі імкненне акрэсліць межы далучанасці сваёй гераіні да пэўных мясцін. Нёман абуджае паэтычную думку. Усе жыццёвыя дарогі лірычнай гераіні вяртаюць яе да роднай ракі як да першавытокаў, як да роднага дому:

Трывожныя думкі дарог

заўсёды вядуць да цябе.

А сёння з духмяных бароў

ты сам насусрач прыбег.

Стаю з берагамі ўрост,

не ў сілах адвесці вачэй,

а ты ўдалячынь наўпрост

праз сэрца маё цячэш [2, с. 23].

Ужо з гэтага верша відаць, як паступова вобраз Нёмана як бы набліжаецца, страчвае арэол святасці, становіцца істотай роднай, зямной, крэўнай. Лёс жанчыны цесна сплятаецца з Нёманам і яго прытокамі, ствараецца “цікавы вобраз – іерархічна-патрыярхальная сям’я рэк, дзе Нёман – бацька, галоўны суддзя, прытокі – яго дзеці, а для лірычнай гераіні – сёстры, сяброўкі, суперніцы, кожная са сваім лёсам і характарам” [11, с. 62]. Далучэнне да гэтай сям’і свядомае, радаснае: “Толькі Нёмну ў палон здаюся –Котра, Чорная Ганча, Дануся…”

У вершах больш позняга часу ўзнікае яшчэ не зусім выразна акрэслены неспакой, чаму “плытчэе задумлівы Нёман”, гэтае пачуццё перарастае ў трывогу: “Толькі б Нёман не высах, рыбы-келбы вяліся, калыхаліся лодкі і ветразь быў лёгкі”. І ўжо страшны ў сваім безвыходным адчаі вобраз паслячарнобыльскага Нёмана стварыла паэтка ў вершах з кнігі “А на Палессі” (1989г.):

Ты думаеш, Нёман, што сонца

твой гон супыняе?

Не, стронцый.

Тут жудасны зброд цемнаты.

Заткнулі крыніцам раты.

Жывога цябе пахавалі,

Атрутай атруцілі хвалі.

А ты падзяліўся атрутай

З зямелькай і з плоткай, і з рутай [12, с. 138].

Верш сведчыць пра тое, што Данута Бічэль, чыя лірычная гераіня раней знаходзілася на “мяжы здзіўлення і захаплення” чымсьці неўсвядомленым, на мяжы набліжэння да таямніцаў свету, дзе слова давала магчымасць толькі прыадчыніць заслону над гэтымі таямніцамі, стала гаварыць “адкрытым тэкстам”, звярнулася да публіцыстычнасці, якая ўключае ў сябе шырокае грамадзянскае гучанне, гарачую зацікаўленасць, праблемнасць, эмацыянальнасць, адкрытую тэндэнцыйнасць. Праблемы, што перажывае Нёман, пераносяцца ў сацыяльную сферу. Паэтка бачыць непасрэдную сувязь яго трагедыі з грамадскімі працэсамі. А першапрычынай усяго гэтага з’яўляецца духоўны нябыт, за які вымушаны пакутаваць людзі.

Шматаблічнасць, шматпланавасць у адлюстраванні паэткай Нёману далі падставу Леаніду Дранько-Майсюку сцвердзіць арыгінальную думку залежнасці паэтычнага стылю ад Нёманавай плыні: “Вершы Дануты Бічэль-Загнетавай рытмізаваны дыханнем славутай беларускай ракі… Рытм гэты няроўны, як няроўная Нёманава плынь” [13, c. 6].

Зразумела, нельга літаральна прымаць гэтае вобразнае сцверджанне, але безумоўна і тое, што цячэнне ракі, неспакойнае, няроўнае, як відавочнай з’яўляецца прыхільнасць паэткі да рытмічна-раскаванага верша, што і з’явілася прычынай для такога нечаканага параўнання.

Найбольш поўна біяграфізм, а гэта адна з асаблівасцей творчасці  Дануты Бічэль,  выяўляецца ў імкненні выказаць праз паэтычнае слова “свой боль і сваю радасць”, нялёгкі і вельмі няпросты свет жыцця жанчыны. Шчыра, праўдзіва расказаць пра жыццё жанчыны-працаўніцы, маці, жонкі, пра вялікую адказнасць за лёс сям’і, будучыню дзяцей. У чым сутнасць, прызначэнне, сэнс жыцця жанчыны? Гэтае пытанне заўсёды хвалявала паэтку.

У канцы 50–пачатку 60-ых гадоў, калі яна ўваходзіла ў літаратуру, “на пярэднім плане” жыцця і мастацтва ўсё яшчэ стаяў вобраз жанчыны-барацьбіткі, грамадскі-актыўнай, дзейснай, для якой вышэйшым ідэалам было дасягненне шчаслівай будучыні для ўсіх народаў, вершы маладой паэткі ўражвалі шчырасцю, сапраўднасцю, паўнатой пачуццяў. Адсутнасць надзённасці, яркіх, канкрэтных прыкметаў часу – вось у якіх недахопах папаракалі паэтку, быццам забыўшыся, што паэзія, якая закранае вечныя пытанні жыцця, надзённая заўсёды. Пятрусь Макаль, рэцэнзуючы зборнік “Нёман ідзе, адзначаў: “Паэтка абмяжоўвае свае творчыя магчымасці… Можна толькі пашкадаваць, што яна чамусьці свядома стараецца “адмахнуцца ад трывожных турбот сённяшнага дня” [14, с. 5]. Як бы ў адказ на такія папрокі Данута Бічэль стварыла своеасаблівы паэтычны маніфест, у якім найбольш выразна вырашаюцца праблемы сутнасці жыцця жанчыны, – верш “Жаночае”. На поўным сур’ёзе палемізуючы з сваімі апанентамі і ў той жа час з добрай доляй гумару, неад’емнага спадарожніка яе характару, лірычная гераіня пачынае споведзь сучаснай жанчыны:

Хіба я не сучасная жанчына?

А вось маёй адсталасці прычына –

прыёмны мой пакой,

мая дзяржава – кухня,

дзе пры цяпельцы ў дзежцы цеста пухне.

Я дзейнасць пачынаю на світанні.

Дарэчы, філасофскія пытанні,

ці траціць нервы на дзяцей і мужа,

не ўзнікнуць, покуль накарміць іх мушу [2, с. 100].

Змяшанне розных станаў, настрояў гераіні дакладна адлюстроўваецца ў перапляценні лексікі некалькіх стылістычных пластоў: ад афіцыйна-дзелавога да размоўнага.

Паэтка знаходзіць шчырыя, высокія словы, каб выказаць сваё разуменне  асноўнага прызначэння жанчыны:

На свет з’явілася карміць і песціць.

Напружаны заўсёды зрок і слых.

У самы радасны, у самы горкі міг

узніме голас:

–Мама, дай паесці [2, с. 100].

Першы з прыведзеных радкоў асабліва ўзнёслы: у ім заключаецца кульмінацыя, асноўная думка, момант найвышэйшага душэўнага напружання. Далей рытм зніжаецца, ад разваг пра высокія матэрыі жанчыну адрывае родны, заўсёды кранальны голас дзіцяці. Усё вяртаецца на свае месцы, усё пачынаецца спачатку спрадвечнымі жаночымі клопатамі. Яны, безумоўна, заключаюць у сабе не меншую значнасць, чым любая іншая справа. Бо вынік – будучыя пакаленні, будучыня планеты. Вось чаму ў сваім “маніфесце” паэтка сцвярджае, што клопат пра жыццё, здароўе дзяцей з’яўляецца для жанчыны галоўным грамадзянскім абавязкам.

Разглядаючы творчасць Дануты Бічэль, нельга не звярнуць увагу на сувязь яе паэзіі з фальклорам. І гэта не проста сувязь, а праяўленне арганічнай, натуральнай злітнасці асабістага духоўнага жыцця з народным светаўспрыманнем. Таму фальклорнасць яе творчасці, як слушна адзначыла Тамара Чабан, – гэта не толькі “засваенне народна-песенных прыёмаў паэтыкі, колькі зварот да глыбінных каштоўнасцей народнага светаўспрымання, суаднесенасць вобліка сучаснай лірычнай гераіні з фальклорна-абагуленым вобразам жанчын, традыцыяй народнай маралі” [11, с. 26].

Без перабольшання можна сказаць, што ўсе жанры вуснай народнай творчасці знайшлі адлюстраванне ў творчасці Дануты Бічэль-Загнетавай. Калі ж гаварыць пра ўплыў нейкага пэўнага жанру, то , відавочна, напачатку гэта была песня. Таму невыпадковае прызнанне паэткі ў аўтабіяграфіі: “Песня – не для воплескаў, не для славы. Гэта – сяброўка, ёй можна выліць боль і радасць. Падмога – з ёй лягчэй арэцца, прадзецца, капаецца, варыцца смачнейшая страва, ямчэй п’ецца чарка, лягчэй кладзецца бервяно на зруб, шчырэй кахаецца. У паэзію прыйшла ад песні” [1, c. 25].

Ёсць у паэзіі Дануты Бічэль яшчэ адзін адметны вобраз – сасны, які стаў скразным. Чаму менавіта гэтае дрэва? Сасна – прыгожая, высокая, стройная, моцная і разам з тым непатрабавальная. Невыпадкова да гэтага вобраза ў беларускай літаратуры звярталіся многія пісьменнікі: Якуб Колас, Максім Танк, Аркадзь Куляшоў, Пімен Панчанка, Іван Навуменка і інш. У лірыцы Дануты Бічэль гэты вобраз набывае сімвалічны, шматзначны сэнс. Як сімвал еднасці з роднай зямлёй. Нагадаем: “Мяне маці тут нарадзіла, як сасну ў бары нарадзіла”. Як сувязь паміж людскім, зямным жыццём і бязмежжам высокага неба, сусвету: “Але звінела неба высока… Трымала яго на руках сасонка”. Як вышэйшая эстэтычная асалода: “Настройваю сэрца вячыстаю музыкай бору”. Адчуць сэрцам музыку бору, песню прыроды можа толькі той, хто не адлучае сябе ад усеагульнага жыцця, хто мае душу, здольную адклікнуцца на покліч іншых жывых істот. Але самы цікавы сімвал – сасна як вобраз-адпаведнік, своеасаблівы аўтапартрэт самой паэткі, як у вершы “Ці сняцца табе хвілінаю…”.

Матыў адзінства чалавека і прыроды – вядучы ў пейзажнай лірыцы Дануты Бічэль. Але і ў гэтым адзінстве, як у кожным дыялектычным, існуе супрацьлегласць, супрацьстаянне, якое паэтка імкнецца звесці да мінімуму. Сілай мастацкага слова яна аднаўляе страчаную чалавекам нашага часу еднасць з прыродай. Разам з тым дасягнуць суладдзя ў сваёй душы, як частцы прыроды, і ў чалавечых адносінах – адна з мэтаў паэзіі Дануты Бічэль. Найбольшага поспеху ў гэтым плане дасягнула яна ў цыкле “Водар і шолах”, які ўпершыню з’явіўся ў кнізе “Ты – гэта ты” (1976). Гэта сапраўдны “паэтычны гербарый” (Тамара Чабан), у якім сабраны беларускія гаючыя травы і кветкі з праўдзівымі, беражліва захаванымі ў народнай памяці назвамі.

Паэзія Дануты Бічэль прыцягальная сваёй глыбокай шчырасцю, задушэўнасцю, сапраўднасцю. Прызнанай вяршыняй яе стаў зборнік “Дзе ходзяць басанож (1983), за які паэтцы ў 1984 годзе была прысуджана Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Янкі Купалы. Яна стала першай беларускай паэткай, якой была прысуджана такая ўзнагарода.

Апошнім часам у творчасці гарадзенскай паэткі пераважаюць хрысціянскія матывы. Яна актыўна супрацоўнічае з часопісам “Наша вера”. Да сямідзесяцігоддзя паэткі была выдадзена кніга духоўнай паэзіі “Ойча наш”. 

Першай кнігай прозы Дануты Бічэль стаў мастацка-дакументальны твор “Хадзі на мой голас”. Аўтарка гэтак патлумачыла з’яўленне гэтай кнігі: “Захацелася скінуць сябе салодкую няволю рыфмаў, гэты панцыр чарапахі. Гэтая кніжка – яшчэ не развітанне, не запавет, але падвядзенне вынікаў” [15, с. 5]. Аўтарка стварыла партрэты тых, каго добра ведала і любіла. Найперш гэта абагульнены партрэт свайго роду, бацькоў, бабуляў, прабабуляў. А далей – тых, з кім зводзіў няпросты, але плённы і, відавочна, шчасны лёс паэткі. Кніга створана “на мяжы паміж паэзіяй і прозай, калі ўдаецца заскочыць за далягляд думкі, дзе пачуццё і думанне зліваюцца ў адно” [15, с. 5]. Рэцэнзуючы гэтую кнігу, крытык Леанід Галубовіч адзначыў: “Духоўнасць – галоўная і вызначальная рыса жыцця і творчасці Дануты Бічэль. І гэтай кніжкі – таксама, канва якой, дарэчы, наскрозь прашыта адмысловай біблейскай цытацыяй. Акінуўшы перажытае са сваёй сённяшняй непагрэшнасці і ўмоленасці, паэтка празорна бачыць за помнай пакутай беларускай мінуласці наступства нашых будучых светлых дзён” [16, с. 16].

Вершы Дануты Бічэль перакладзены на 13 моў свету, у тым ліку – англійскую, нямецкую, польскую, літоўскую, рускую, украінскую, хіндзі і інш. Выйшлі кнігі паэзіі на польскай мове “Ty to ty” (1981), на рускай – “Белая Русь” (1969), “Там, где ходят босиком” (1990). Паэтка актыўна займаецца перакладам з польскай мовы. Гэта найперш творы духоўнай паэзіі. Нядаўна ў яе перакладзе выйшла кніга пра знакамітага святара айца Мельхіора Фардона, які доўгі час жыў і працаваў у нашым горадзе. На працягу многіх гадоў вядзецца працэс беатыфікацыі а. Фардона, на дыяцэзіяльным узроўні ён закончыўся восенню 1998 г.

Вершы, прысвечаныя Дануце Бічэль: Ларыса Геніюш “Добры дзень, дарагая, харошая…”, Уладзімір Караткевіч “Каложа”, Яўгенія Янішчыц “Данута”, “ Ірвёмся ў неабжытае”, Анатоль Сыс “Данута Бічэль-Загнетава”.

https://knihi.com/Michas_Skobla/Nioman_niabiesny_authoraudio.html

На Нёмне, дзе Меншчына мяжуе зь Ігуменшчынай, знаходзіцца напоўзабытае гістарычнае мястэчка Магільна. Гэты назоў вельмі характэрны для месца, дзе нарадзіліся Міндоўгавічы, як дынастыя. Тут у 1235 г. адбылася лютая бітва войска сына Лютавара і бацькі Міндоўга князя Рынгольда, які паводля сьветчаньня Ўваскрасенскага Летапісу паходзіў з полацкіх князёў. У ўсякім разе не ад Лютавара і не ад Рынгольда пайшлі Міндоўгавічы, як дынастыя, але яны абодвы заклалі падмурак пад гэтую дынастыю. Войска Рынгольда, што складалася пераважна зь Беларусаў, перамагло пад Магільнай моцную кааліцыю тагачасных украінскіх князёў. Тут меў месца найбольшы ў параўнаньні з усім ранейшым рэванш і за Рагвалода, і за крыўду Рагнеды, і за радзіміцкую даніну Алегу, і за Нямігу, і за палон Усяслава Вялікага і г.д. Дагэтуль мястэчка Магільна, зямля ў якім перамешана з чалавечымі касьцямі, нагадывае суцэльны магільнік.

Ціха цячэ ў нас Нёман, ціха і сумна, як час па растанню. Не імчыцца ён з рызыкай ўперад, не шуміць, не гудзе і не пышыцца сілай, а паволі, ступою, моў, скуты журбою — льецца, як срэбра, па родным грунце. Чысты, як шкло, светлы, як дзень, сумны і пекны, як хараство ў задуме, ходзіць ён, смуклы юнак, ва ўсе бокі, цешыцца-песціцца на матчыных грудзяў, льецца-нясецца, сумуе-журбуе і не можа расстацца з роднай краінай...

Міл яму ціхі гаёк каля лесу, любы зялёныя доўгія ніўкі; мілы лясы, пясчаныя выдзьмы, горы, вазёры, груды, сенажаці, люб яму й жоўты пясочак на ўласным беразе. Ды, як скованы думкай вечнай разлукі, пахаджае ён смутна па роднаму краю — усё разглядае, з усім размаўляе, усё ціха жагнае, моў, цяжка ўздыхае. Падыдзе, засмучаны, к цёмнаму лесу — сцішыцца, змоўкне, замрэ й абамлее, а потым завернецца — падасца ўперад ды знікне ў лесе. Там пагуляе, у цяньку сапачыне, пагамоніць задумліва з ёлкамі, соснамі, пазіхне, устрапянецца ды выбежыць у поле — заззяе, як срэбра, заблішчыць-засмяецца на сонцы ды разальецца ўстужкай па квяцістым лузе...  

І куды б ні забег ён, дзе б ні разліўся — скрозь, як пачэсная варта вяльможнага пана, бяжыць за ім услед і мігціцца абапал зялёна-купчастая пушча. Лозы, алешнік, касацісты дзягіль, ажыннік, маліннік, аер з ачаротам — усё пазрасталась, зліпла, сплялося і стаіць над вадою разгатай сцяною. Сумны вярбняк, пастаўшы ў радок, моў, тыя пратэсы ў азнаку пашаны, параскідаў галлё ва ўсе бакі і нахіліўся на ваду, а тонкае вецце яго пазвісала ўніз, як матчыны косы над дзіцячай калыскай. Чырвона каліна ірдзіцца на сонцы, трапечацца лісце асіны ў паветры, з кустоў выглядае пурышка і глядзіцца ў ваду, як красна дзяўчына крыёма ў люстэрка, а па ўзгорках — магутна, яе вежы, уздымаюцца ў неба дубы... Птушкі спяваюць, конікі граюць і пчолкі гудуць, як арганы, у паветры...  

І толькі вось там, дзе трапіцца плёса, дзе жоўтае поле пяску разляглося — толькі там гэта пушча, як чуйная варта нябогі, нібы расступаецца, застаецца пазаду як бы дзеля таго, каб Нёман пабегаў адзін, пагуляў на самоце ды каб потым ізноў абступіць, агарнуць, увабраць яго бокі ў зялёныя шаты...  

Ужо ў самым пачатку, з першых крокаў свае падарожы, Нёман не волен ад жыццёвых турботаў. Толькі парвуцца кайданы зімовай няволі, як слабым грудзям яго трэба ўжо напружацца і несці ў чужыну багацце і пыху роднага краю.  

І ад самай вясны да халоднай восені плывуць ды ідуць жалобнай драцэсіяй плыты: то нязграбныя, сухія і белыя, як чалавечыя косці, куртатыя згоны, то хмурныя і цёмныя, як маўчозна сінеючы навокала лес, дзябёлыя, лавак у трыццаць, важкія плыты. Ды толькі і чуеш, як з ранку да вечара магільнаю яхай[1] раздаюцца выгукі каманды: «Тарнуй на барбару-у! За-кідай шыры-гу-у!»  

А то рахубны купец-скупяндзя махне, пасміхнуўшысь, рукой на забароны ды пусціць шарось[2]. Тагды чыстыя хвалі яго ўкрываюцца брудам, як чалавечыя грудзі каростай. А ўброд — ні прайсці ні праехаць; коні храпуць, рыкае ад страху жывёла, крычаць аж да поўначы качкі, гусі дамоў не прыходзяць, плача пастух, і чуюцца ўсюды праклёны...  

А часам спрадвесня, у поўную ваду з мэтай бадання, прыімчыцца аднекуль жывец-параход, загудзе, залапоча чырвонымі крыллямі, чмыхне, як бы праканаўшыся, што: «Квол яшчэ, браце, — не ўздымеш віціны![3]»  

А штотыдня, у чацвер, у погоду й нягоду, узімку і ўлетку, варочае нетры Нямніска скарбовы рыбак. Закінуўшы волак і пабраўшы вяроўкі на плечы, ухаюць, пнуцца рыбакі-небаракі, стогнуць, ірвуцца з апошняе сілы, каб заможнае панства ў замку мела свежую рыбу да стала...

Частка першая 1 

Быў святочны летні дзень. Усё на свеце іскрылася, цвіло, пахла, спявала. Цяплом і радасцю праменілася валошкавае неба і залатое сонца; радасцю і замілаваннем патыхала зялёная збажына на палетках; радасць і разняволенасць услаўляў хор птушак і насякомых, што звінелі ў дрыготкім ад гарачыні паветры -- над раўнінай, над невысокімі пагоркамі, у купках хвойных і лісцевых дрэў. З аднаго боку гарызонту боханы пагоркаў былі атулены цемнаватымі баркамі і гаямі; з другога -- пясчаны бераг Нёмана ўзвышаўся над зялёнымі лугамі, а каронай дрымучага бору быў адрэзаны ад блакітнага неба; вялізнай падковай ён абдымаў шырокую і гладкую раўніну, на якой дзе-нідзе раслі дзікія патрэсканыя грушы, старыя скрыўленыя вербы, адзінокія гонкія таполі. Тым днём пранізаная сонцам пясчаная сцяна нагадвала жоўты абруч, перавязаны яркай стужкай чырвонага мергелю1. На гэтым маляўнічым фоне можна было заўважыць размытыя адлегласцю абрысы вялікага панскага двара, а крыху воддаль і на адной з ім лініі рассыпалася колькі дзесяткаў меншых сядзіб. Гэта ў лукавіне рачнога берага ўдала размясціліся сялянскія хаты, абрысы якіх бачыліся з большых і меншых садоў. Над некаторымі стрэхамі ў празрыстае і нерухомае паветра цадзіліся прамыя, трохі кудзелістыя пасмы дыму; сям-там вокны блішчалі на сонцы вялікімі іскрамі; некалькі новых саламяных стрэх залаціста свяціліся ў блакіце неба і зелені дрэў. Раўніну пераціналі белыя дарогі, трохі падзялененыя рэдкай травой; да іх, як ручаі да рэк, сцякаліся палявыя межы – дзе блакітныя ад валошак, дзе жоўтыя ад баркуну2, дзе ружовыя ад дзяцеліны і смолак3. Абапал кожнай дарогі шырокай белай стужкай рос буйны рамонак, над ім вытыркаліся кветкі дзікага маркоўніку4, з травы пазіралі фіялетавыя рагулькі 5, жоўтымі зорачкамі свяціўся бародаўнік6 і курыная слепата, ліловыя палявыя скабіёзы7 выпраменьвалі са сваіх стопялёсткавых венчыкаў мядовы пах, калываўся цэлы лес далікатнай мятліцы8, калматыя кветкі бабкі на сваіх высокіх ладыгах румянасцю і маладзецкім выглядам апраўдвалі назву казакоў. За гэтымі зараснікамі дзікай травы пад лагоднай цішынёй бязмежным морам рассцілалася збажына. Зялёныя каласы жыта і пшаніцы ўжо красавалі і былі густа абвешаны трапяткімі вусікамі, што абяцала добры ўраджай; пад імі мяккай пасцеллю слалася лапушыстая канюшына, усыпаная ружовымі кветкамі; малады лён на загонах песціў вока сваім драбнейшым і далікатнейшым зялёным пухам, а ярка-жоўтыя рэкі свірэпы сплывалі па палетках нізкага яшчэ аўса і ячменю. У суладдзі з вясёлай прыродай былі і людзі; шмат іх рухалася па дарогах і межах. Купкамі па дарогах і шнурочкамі па межах ішлі вясковыя кабеты, чырвоныя і жоўтыя хусткі на іхніх галовах нагадвалі над зялёнай збажыной карагоды жывых півоняў і сланечнікаў. Над палеткамі чулася ажыўленая гамана. Часам гэта былі гучныя размовы, часам басавіты альбо серабрысты смех, часам плач немаўлят, якіх няслі ў хустках ля грудзей, часам 3 працяжныя песні, якія рэхам адгукаліся з абодвух бакоў: у барках і гаях на пагорках, у вялікім бары, які цёмнай паласой аддзяляў пазалочаны сонцам, з чырвонай палоскай мергелю наднёманскі бераг ад атуленага серабрыстымі воблакамі блакітнага неба. Для сельскага жыхара ў гэтым ажыўленым руху па пладавітай раўніне быў найвышэйшы момант свята: усцешнае і няспешнае вяртанне з касцёла сонечным і вольным ад працы божым днём.

Яго вабіў неаглядны шлях ракі, яе блакітная цішыня ў пагодлівы час і напеўны шум у час непагадзі, ружовы ўсход сонца пад ёю і фарбы захаду, што адбіваліся ў вадзе. Ён любіў чыстае паветра, хоць бы нават спякотнае або марознае, адкрытае неба, хоць бы нават пахмурнае і сумнае. У дзяцінстве ён стругаў чаўны, рабіў вуды, а калі падрос, стаў рыбаком.

Пасярэдзіне шырокай ракі, паміж высокай гліністай сцяной з аднаго боку і цёмным борам - з другога, на пазалочаным блакіце вады ляжаў авальны пясчаны востраў, зарослы дзіваннай і белымі гваздзікамі. Вялізныя кветкі дзіванны на цвёрдых сцяблах, пакрытых калматымі лісцямі, высока ўзнімалі свае жоўтыя кветкі, а ўнізе пад імі расло такое мноства гваздзікоў, што здалёк здавалася, нібы востраў пакрыты снегам. Далёка па рацэ разліваўся салодкі, моцны лясны водар, да якога дамешваўся пах зёлак і траў, якія фіялетава-ружовым дываном слаліся ля падножжа процілеглага бору.

...... А ён, нізка апусціўшы галаву, моўчкі заграбаў вяслом ваду, у якой адлюстраванне зорак, патрывожанае вяслом, рассыпалася вакол чаўна роем залатых іскраў. Човен плыў наперад пад няспыннае лагоднае журчанне, пад песню цёмных хваль, якая калыша стомленае сэрца і разбітую душу, навяваючы спакойны сон і светлыя мары.

Зямлі ў Піліпа і яго меншага брата пасля смерці бацькі было мала, і ён зарабляў тым, што перавозіў людзей праз Нёман на сваім уласным пароме. Паром гэты, яшчэ перад тым як ажаніцца, ён зрабіў сам з добрых дошак, прымацаваных да дзвюх вялікіх лодак. Размясціцца на ім маглі чатыры коні з вазамі, але Піліп быў такі дужы, што ўдвух з шаснаццацігадовым братам лёгка перапраўляў паром пры дапамозе доўгага шаста. Даўней тут парома не было, і цяпер ім карысталася шмат людзей. Ідэя гэта сведчыла аб прадпрымальнасці і разважлівасці маладога Казлюка, і таму, нягледзячы на малую колькасць зямлі, у хаце яго не было беднасці. 

https://knihi.com/Eliza_Azeska/Ludzi_i_kvietki_nad_Niomanam.html

Янка Нёманскі

Над Кроманню (З часоў 1905 года) 

I

Дзед Язэп патыкаў заскарузлым пальцам у люльцы, папыкаў ёю і, паправіўшыся на карчы, дзе ён сядзеў, сказаў: — Цудоўнае гэтае возера. Ты яшчэ нядаўна тут жывеш і не бачыў яго як след. Я ж пражыў тут змалку, сярод гэтых сумных лясоў ды балот; тут навокал траха не на 20 вёрст няма ні аднае вёскі, усё лес ды лес, балоціна з правалінамі, дзе вада чорная, як сажа, і дзе ніхто не мераў дна. Гэта — «чортавы вочы», як завуць іх старыя леснікі ды смалакуршчыкі. Разгоніцца лось ці воўк, сігае па лесе, наскочыць на «чортава вока» — і загіб. Шмат гэтых «вачэй», і жудасць ад іх бярэ. Тут жа, бліжэй да Кромані, месца вышэй, замест балота — светлы, жоўты пясок, лес — чысты, хваёвы, заўсёды сумны. Само возера, як бачыш, быццам без краю; вада ў ім чыстая, як шкло, але заўсёды яно захавана туманам. Што робіцца на сярэдзіне возера — ніхто не ведае... Раз прыехаў аднекуль здалёку нейкі андуфэльт з блішчастымі гузікамі: захацеў, ведаеш, памераць глыбіню. Нашы смалакуршчыкі казалі яму: «Не рабі гэтага, бо ніхто яшчэ не смеў мераць Кромань». Не, дзе ж там! Кажа: «Вы — старыя дурні, больш нічога». Ну, добра, узяў гэта ён чайку, нейкі ланцуг з вагаю на канчары і папрасіў, каб хто-небудзь ад’ехаў з ім у возера. Вядома, ніхто з ім не паехаў. Тады ён сам адагнаў чайку ад берага і прапаў за туманам... Так мы яго больш і не бачылі — згіб.

— А даўно гэта было? — запытаўся Антон.

— Ды не, вось у гэтую мінулую восень... Але, так. Дзіўнае гэтае возера. Кожную нядзелю туман з яго каля поўдня зыходзіць і чутно, як пад вадою звоняць, быццам у царкве. Аб гэтым спакон вякоў ідзе гамонка: кажуць, што на месцы Кромані калісь была вялізарная вёска, якая раптам правалілася скрозь зямлю і схавалася пад вадою. Шмат чаго гавораць аб гэтай з’яве, я ж чуў ад старых людзей вось што. У даўнейшыя часы на Навагрудку сядзеў ліцвінскі князь Вайшэлг,— здаецца, так яго звалі. Злосны быў, сярдзіты чалавек. Адолеў ён усіх іншых князёў, але нейкі адзін яму не паддаваўся. Тады Вайшэлгу стала патрэбна шмат войска і грошай. Сваіх падданых лупіў ён як мог, а хто яму пярэчыў, дык тых хапалі, тамілі ў мурах Навагрудскага замка, а потым катавалі. Многа людзей было загублена... Праязджаючы адзін раз у Лаўрашоўскі манастыр адмольваць свае грахі, даведаўся князь, што дзесьці ў лесе ёсць вялікая вёска, з якое ён нічога яшчэ не браў. Ну, добра. Пачалі шукаць яе, доўга шукалі — і знайшлі. Уехаў князь у вёску і пачаў наводзіць свой парадак: аддай мужчын у жаўнеры, аддай гавяду ды грошы. Усё аддалі сяляне, апроч грошай, бо яны нават не ведалі, што гэта такое. Пахапаў князь старых, перакатаваў іх, але карысці няма. Раз’ярыўся ён, як звер, пачаў заглядаць у вёску ўсё часцей і душыў, пакуль кроў не пачынала мучыць яго. Хто застаўся з сялян, пахаваліся па лесе, і вёска стала пустою; князь некалькі раз не застаў у ёй ні душы. Потым ён дазнаўся, што сяляне ў нядзелю сыходзяцца ў вёску да імшы ў царкву. Вось і наляцеў ён у адну нядзелю і сам хацеў запаліць і царкву і вёску, але раптам перад яго вачамі зрабілася вялізарнае возера. Аслупянеў князь, паехаў назад і цэлы тыдзень сядзеў, не выходзячы з свайго замка. Але зайздрасць яго не пакінула: зноў са сваёй дружынай панёсся ён сюды, за Нёман. Надыходзіла ноч, князь заблудзіўся ў лесе і праваліўся ў «чортава вока» са ўсёй сваёй ватагаю... З тых часоў і чуцён звон у Кромані: гэта сяляне правяць імшу і моляцца за вялікія грахі Вайшэлга. Гамоняць, што звон будзе да тае пары, пакуль які-небудзь чалавек не памрэ тут, на Кромані, за людзей і не выкупіць тым душы князя. Вось што кажуць старыя людзі...

— Байкі ўсё гэта,— нахмурана адказаў Антон,— чуў ты сам гэты звон?

— Сам, сам... каб не чуў, то не казаў бы табе. Ды каб і не чуў, так ці ж не можна было б паверыць, што кажуць старыя людзі, аб чым ведама з веку?

— Ну, гэта, дзеду, спрэчная справа. Мала чаго зложана было калісь... Але доўга мы курым — давай вывернем яшчэ карчоў са два ці тры.

Дзед Язэп крахтануў, устаў і, узяўшы рыдзель, пачаў падкопваць тоўсты хваёвы пень.

— Трохі рана яшчэ карчаваць, бачыш — зямля мёрзлая,— сказаў ён Антону, які ў гэты час падлажыў калоду пад бому, а канец апошняе — пад акопаны пень.

— Яно-то нічога, толькі прыходзіцца карэнні абсякаць блізка каля пня... Ну, ідзі — наляжам.

Дзед падышоў да Антона, і яны абодва наляглі на верхні канец бомы. Корч крахтануў, захістаўся, але моцна яшчэ трымаўся ў зямлі. Раз пяць напружваліся яны, але корч усё не даваўся. Нягледзячы на халодны вецер і сырасць ад неадтаўшае зусім зямлі, заскарузлыя ад поту і гразі, як цырата, сарочкі іх сталі мокрымі. Аддыхнуўшы трохі і падсекшы яшчэ некалькі карэнняў, яны вырвалі корч, махнатыя чорныя лапы якога бязвольна растапырыліся ва ўсе бакі. За гэтым такая ж чарга чакала другі, трэці...

Пачынала змяркацца. Ужо стала трудна разглядзець карэнні, не відно было і саміх карчоў.

— Ну, кідай! Пойдзем дахаты,— прапанаваў дзед,— ужо позна, дый рукі больш не слухаюць.

Апрануўшыся і забраўшы сякеры і рыдлі, яны пайшлі па сцежцы, якую ведалі толькі адны смалакуршчыкі. Ад узмокшых потных сарочак было вільготна, скрозь лыкавыя лапці праходзіла да ног вада, і абодва рупіліся ісці як найхутчэй. Уперадзе ішоў дзед, Антон — ззаду, і кожны думаў свае думкі.

— Вось ты, дзеду, казаў мне сёння казку аб Кромані, аб нейкім князі, які катаваў людзей. Што князь мучыў людзей — гэтаму я веру, а што там у возеры звон якісь-та, то гэта проста байка. Першаму я веру праз тое, што такія казкі кожны дзень бываюць і ў нашым жыцці. Чым не казка тое, што зрабілася, напрыклад, са мною? Чаму я тут, у гэтым балоце, лесе? Дзецца больш некуды, хоць свет і вялікі. Бацька мой, дзед і ўсе старэйшыя не мелі свае гаспадаркі, але жылі парабкамі ў паноў. Бацька памёр і пакінуў нас траіх на панскую волю. Сястру, старэйшую за мяне, узялі да пакоя, я застаўся парабкам, а матка — удоўкаю. Працы было шмат, але мы трывалі. Трываў і я, хоць часта і біў мяне прыганяты... Але зрабілася тое, пасля чаго трываць ужо было нельга: сястра мая была збяшчэшчана панічом, затаўсцела і была выгнана з пакоя. Яна з гора павесілася, а матка ў скорым часе памерла памешанаю. Я не ўтрываў і, сустрэўшы раз паніча, кінуўся душыць яго, але адратавалі, на яго ліха. Мяне засудзілі, і тры гады я адсядзеў у астрозе. Цяпер мяне, як астрожніка, можа прыняць толькі гэты цёмны лес ды балота... ці ж гэта не казка, ці ж нашы паны — не тыя самыя князі? Эх, многа, дзеду, такіх казак на свеце, і шмат трэба добрых людзей загубіць, каб выкупіць, як ты кажаш, душы гэтых злодзеяў... Ох, шмат!

— Ну, гэта другая рэч,— адказаў дзед Язэп і больш за дарогу не прамовіў ні слова.

Смалакуршчыкі адышлі ўжо далёка ад Кромані і праходзілі паміж «чортавых вачэй». Было зусім цёмна, і дзед цікава азіраўся па баках, каб не згубіць сцежку. Адсюль тырчалі лапы старога вывернутага дрэва, над галавою была цемра лясное глушы. У гэтым месцы ніхто ніколі не жыў, і нават старыя смалакуршчыкі, правёўшы ўвесь свой век у лесе, ставілі свае хаткі далей адгэтуль, бліжэй да Нёмана. На вярсту ці паўтары ад берага Нёмана па сухім лесе былі раскіданы невялічкія хаткі ўсіх тутэйшых смалакуршчыкаў, якія ледзь не ўвесь год жылі тут, рэдка адлучаючыся на вёскі.

Хатка, у якой жылі дзед Язэп і Антон разам са сваім дзесяткам, перагародкаю дзялілася на дзве роўныя часткі: адна была для ўсяго дзесятка, другая — для дзесятніка. У першай палавіне хаты быў доўгі стол, дзве лавы з тоўстых негабляваных дошчак, умацаваных на калодках, пол, які займаў паўхаты, і гліняная печ з умурованым у прыпек чыгунным катлом. З левага боку ад уваходу да сцяны была прыроблена палічка, на якой стаялі шаршавыя дзеравяныя міскі. У кутку за палічкаю стаялі заўсёды свяцец і пук хваёвае лучыны. Два маленькія акенцы з забраснеўшымі шыбкамі цьмяна глядзелі з хаты.

Дзед і Антон падышлі да хаты, кінулі каля дзвярэй на прызбу свае сякеры і рыдлі і ўвайшлі. Усе іх сябры былі ўжо дома: хто ляжаў на палу, хто ўмываўся, два ж маладыя хлопцы пяклі ў печы картоплі.

Лучына, дагарэўшы да сука, дыміла так, што нельга было тхнуць. На жэрдачцы над печчу віселі мокрыя чорныя анучы і раскудлачаныя лыкавыя лапці з вяровачнымі аборкамі. Па ўсёй хаце стаяў кіслы дух ад мокрых кажухоў і світак.

— Дзе гэта вы так доўга бадзяліся? — запытаў увайшоўшых рыжы Цімох, папраўляючы лучыну ў святцы.— Мы ніяк не можам дачакацца вячэры.

— Мы скончылі работу толькі на змроку,— адказаў дзед.

— За грашамі ганяецеся? — уставіў адзін з хлопцаў, што таўкліся каля печы.

— Але, але, за грашамі, хлопча. Хоць і ноччу працуй, не толькі ўдзень, то і тады за імі не патрапіш. Грошы нас баяцца, дак ганяйся не ганяйся за імі — усё роўна не зловіш,— прамовіў Антон.

— А ці праўда гэта, што, кажуць, у Чапскім лесе даюць пяць капеек з карча? Вось добра было б, каб і ў нас так плацілі; тады можна было б выгнаць у дзень саракоўкі са дзве або і ўсе тры злоты.

— Там добра, дзе нас няма,— сказаў дзед Язэп, разматваючы з нагі ўсю ў гразі анучу.— Я шмат пражыў на свеце, у гэтых лясах працую ўжо трыццаты год і ведаю, што нам прыбаўляюць па грошыку на пень год праз пяць ці шэсць. Каб даехаць да пяці капеек з нашых трох, трэба чакаць яшчэ найменш дваццаць год. Я, вядома, не дажыву да такой ласкі.

— Ці доўга ж гэта так будзе? — пачуўся з печы хрыпаты голас Піліпа.— Пры маім здароўі мне нельга больш выкорчваць, як пяць пнёў, зараблю толькі залатоўку ў дзень, а дома — там нават нішчымнае капусты няма.

Ён закашляўся, нешта доўга хлюпала ў яго грудзях.

— Дзейкаюць, што зараз адбяруць зямлю ў паноў і дадуць яе сялянам, тады не трэба будзе гніць нам у гэтым балоце,— сказаў адзін з кутка на палу.

— Хто ж гэта адбярэ ў паноў зямлю? Мы ўсё спадзяёмся, што нехта там, вышэй, будзе такім ласкавым да нас і вось так сабе падаруе нам зямлю,— сказаў Антон, вешаючы свае анучы каля печы.— Дзе ж гэта было відна, каб паны згадзіліся па добрай волі дапамагчы беднаму люду? Ім нельга адцурацца ад свайго багацця, нельга дазволіць, каб народ стаў на свае ўласныя ногі, бо тады некаму будзе на іх, паноў, працаваць. Усё гэта байкі, што дадуць. Мы гібеем ад голаду, ад холаду, страцілі чалавечы дух і жывём па лясах, балотах і расхляпаных вёсках, знішчаныя, бязвольныя, і не можам паправіць сваё жыццё, чакаем, спадзяёмся, што нас хтосьці адратуе. Я ж вам кажу, што вызваліць сябе можам мы толькі самі, больш ніхто.

— Малады яшчэ ты, каб кпінкі рабіць над намі,— раззлаваўся Цімох,— мы сабе паможам самі, да мы паможам самі сабе. Чуў гэта я ўперад за цябе, ды нешта не бачыў яшчэ, каб жабрак зрабіў багатым другога жабрака. Ну, чым я памагу табе ці ты мне, калі ў нас, апроч вось гэтых чорных рук, нічога няма?

— Стары ты чалавек, а досыць дурны,— адказаў Антон,— ты кажаш, што ў нас толькі чорныя рукі, больш нічога. А да таго ты не дадумаўся, што гэтымі чорнымі рукамі не толькі смала выганяецца, але імі зроблены панскія палацы, урабляецца ўся зямля і капаецца золата, якое ў гэтыя рукі потым ужо не пападае. Чорных рук на свеце надта многа, і каб яны працавалі на сябе, а не на паноў, то было б зусім другое.

— Вядома, мы ўжо старымі дурнямі сталі — дзе ж нам да вас. Але, як відаць, і разумныя сядзяць у тым балоце, як і мы, дурні! — агрызнуўся Цімох.

— Даволі вам спрачацца,— прапанаваў дзед Язэп,— будзем вячэраць.

Маладыя хлопцы, што кошкаліся каля печы, пачалі збіраць вячэру. Адзін з іх наліў у вялізарную міску халоднае, з гаркаватым смаловым прысмакам, вады, усыпаў туды жменю рудое солі і пачаў крышыць хлеб; другі выграбаў з печы картоплі, браў кожную з іх між далонямі, качаў яе і здзьмухваў попел. Як толькі хлопцы скончылі сваю работу, дзед Язэп сказаў:

— Ну, проша да вячэры!

З усіх куткоў хаты смалакуршчыкі пачалі сыходзіцца да стала і займаць свае месцы. Дзед Язэп, як старэйшы, сеў у кутку. Хлопец паставіў на стол міску з цурою. Усе з лыжкамі ў руках чакалі, пакуль не пачне старэйшы. Дзед стукнуў тры разы лыжкаю па краі міскі і зачэрпнуў. Адразу за гэтым у міску сталі апускацца адна за другою ўсе дзесяць лыжак. Як ні пахла смалою вада, як ні трашчаў на зубах пясок у хлебе, але міска апаражнялася надта хутка. Пасля цуры на стале паказаліся картоплі.

— Добра было б хоць солі да картопель,— сказаў адзін хлопец.

— Мала чаго-добра,— адказаў Цімох,— соль каштуе дваццатку гарнец, так дзе ж нам ёю кідацца.

Грудка картопель станавілася ўсё меншаю, а перад кожным з вячэраўшых вырастала купка лупін. Было ціха, гаварыць ніхто не меў часу.

Раптам знадворку пачуўся гоман і тупат, а потым хтосьці пачаў лапаць дзверы. Праз хвіліну на парозе паказаўся рослы чалавек, увесь у гразі і мокры. Зняўшы аблезлую шапку і пераводзячы дух, ён прамовіў:

— Добры вечар, людцы... Калі ласка, прыміце нашага плытніка, хоць на адну ноч!

— Чаму? — запытаўся дзед з-за стала.

— Ведаеце, ён захварэў, і надта моцна; там, на беразе, ён пры такой халадзіне не вытрывае і ночы — памрэ.

— Вось якая справа,— сказаў Цімох,— а як ён тут памрэ, што ж мы будзем рабіць? Пойдуць усякія следствы, допыты — клопату не абярэшся.

— Зжальцеся, браты,— прасіў плытнік.— Гэта яшчэ зусім малады хлопец, другі раз толькі пайшоў на плыты. Учора ўвечары мы сталі тарнавацца: яго паслаў стырнік браць плыты на барбару. Усё ішло добра, але ў адным месцы, дзе зямля яшчэ была мёрзлая пад лісцем, гартоль склізнуў поверху, і наш хлопец паляцеў у ваду. Яго ледзьве выцягнулі. Перш ён быў без памяці, потым адышоў трохі, але самі ведаеце, якая пара цяпер — лёд толькі сышоў. Хлопца б’е і трасе, на двары яго нельга пакінуць. Прыміце, будзьце ласкавы!

Паміж смалакуршчыкаў падняліся спрэчкі. Маладыя хлопцы стаялі, каб прыняць хворага, старыя агрызаліся і баяліся быццам чагось, хоць і маўчалі аб гэтым. Але дзед Язэп скончыў гэтыя спрэчкі.

— Трэба памагчы людзям, што вы, хлопцы! Вядзіце хворага,— сказаў ён.

Праз некалькі хвілін два другія плытнікі ўняслі ў хату маладога хлопца. Твар яго быў зялёны, каля вачэй — чырвана, увесь ён дрыжэў, як ліст. Яго распранулі. Усё цела было чорнае, як чыгун.

— Нядоўга ён пражыве,— сказаў хтось з смалакуршчыкаў.

Хворы заенчыў і хрыпатым голасам папрасіў вады. Усе, хто быў у хаце, забыўшыся аб нядаўніх спрэчках, прагліся памагчы хлопцу.

— Што тут за гоман?! — раздаўся зыкаваты голас.

Усе азірнуліся: на парозе стаяў дзесятнік Сымон Гуз.

— Хворага плытніка прынеслі сюды,— адказаў Цімох, гледзячы ў зямлю.

— Хто прынёс? Хто дазволіў прыняць? — пачырванеўшы ад злосці, закрычаў дзесятнік.

— Прынеслі вось яны, а прымалі мы ўсе,— ціха сказаў дзед.

— Усе прымаеце? Прэч яго адгэтуль! Не дазволю я! — крычаў Гуз, і ў яго з рота ўжо ляцелі кавалкі сліны.

— Як хочаш, ты тут старшы, мы павінны табе пакарыцца,— прамовіў дзед Язэп.

Плытнікі, прынёсшыя хворага хлопца, моўчкі пераглядаліся між сабою і апускалі ў землю вочы, не ведаючы, што рабіць. У хаце зрабілася зусім ціха, толькі хворы хлопец стагнаў несустрымна, як яго апаноўваў прыпадак трасцы.

— Доўга я буду чакаць? — рыкнуў зноў Гуз.

Плытнікі пачалі апратваць хлопца і ўдвух ужо паднялі несці яго назад. Антон, моўчкі стаяўшы дагэтуль каля стала, падышоў, быццам сарваўшыся з месца, да хворага і сказаў:

— Палажыце яго зноў, браты. Куды вам несці? Дзядзька Гуз, я прашу цябе не лаяцца на людзей і пакінуць тут гэтага хлопца.

— Я ўжо сказаў, што не пакіну, а ты хадаком не лезь,— агрызнуўся Гуз.

— Дак няўжо ж ты можаш выкінуць свайго брата, хоць бы ён паміраў?

— Які ён мне брат, шмат было б занадта братоў,— не сунімаўся дзесятнік.

— Але і запраўды, што ні ён, ні мы табе не браты. Я абмыліўся, сказаўшы гэта. Сымон Гуз мае валоку зямлі, мае добрую гаспадарку, знаёмы панам і ўсім гандлярам. І сюды зайшоў ён не спросту для працы на хлеб, але каб сесці на чужым карку і класці сабе ў кішэню грошы, заробленыя чужым потам. Вядома, гэты хлопец, якога пагнаў голад на плыты, не брат Гузу. Але ён наш брат, і мы не дазволім, каб ты выкідаў яго на двор перад яго смерцю. Чуеш гэта, дзядзька Гуз?

— Як, ты будзеш мною камандаваць? Астрожнік ты! Я і цябе выкіну, не толькі што гэтую галоту! — зароў Гуз.

— Не надта разыходзься: рукі кароткія,— спакойна сказаў Антон.

— Кароткія, кароткія ў мяне рукі... пачакай, пачакай, шэльма,— задыхаючыся ад злосці, барматаў Гуз.— Мяне ўжо не слухаць!..

Каля запечку стаяў цяжкі жалезны лом, якім падварочваюць карэнні пры карчаванні. Гуз схапіў гэты лом і замахнуўся на Антона. Усе замерлі, не дыхалі. Але лом так і павіс у руцэ Гуза. Антон трымаў яго за абедзве рукі і, гледзячы проста яму ў вочы, казаў:

— Ты брудны чалавек, дзядзька Гуз. Пра ўсё ты забыўся; забыўся, што ты такі самы мужык, як і ўсе мы; забыўся, што ў горы трэба дапамагчы чалавеку. Успамянеш ты аб гэтым часе некалі, але будзе позна. Твая доля — панская доля цяпер і некалі. Адцураўся ты ад нас, пагнаўся за нажываю на чужым горы — пашкадуеш аб гэтым, будзе такі час. Ідзі, я цябе не трымаю, а то можаш зноў замахнуцца і прыкончыць мяне.

Антон пусціў рукі Сымона, які пачаў азірацца на ўсіх, не ведаючы, што рабіць далей.

— Ну, пачакай, я цябе ўпяку,— апомніўшыся, сказаў ён Антону, павярнуўся ў сваю хату; бразнуў за сабою дзвярмі.

Як толькі зачыніліся за дзесятнікам дзверы, усе старыя смалакуршчыкі, нават і кволы Піліп, наваліліся на Антона. Толькі дзед Язэп маўчаў і, сеўшы каля стала, ківаў галавою, быццам гаварыў сам з сабою. Але як ні ўпікалі Антона, усё ж плытнікам не дазволілі вынесці назад свайго хворага сябра. Пакрысе гамонка пачала сціхаць, і ўсе сталі ўкладвацца спаць — хто на печы, хто на палу. Хворага хлопца палажылі на печы і накрылі кажухом; прынёсшыя яго плытнікі пайшлі да сваіх на Нёман.

— Антон, табе тут нельга больш заставацца,— шапнуў кладучыся дзед.— Гуз не такі чалавек, каб дараваць табе, і ён пажаліцца на цябе цівуну, а там, хто ведае, што будзе.

— Дзякуй табе, дзеду, за ласку,— адказаў Антон, кладучыся ў самы куток.

Хутка ўся хата заснула. Не спалі толькі хворы хлопец на печы, які стагнаў і барматаў нейкія няясныя словы, ды Антон, якога займалі цяжкія думкі. Не маючы свае хаты, ніякае радні, з «воўчым» білетам — куды ён мог выйсці з гэтых лясоў. Але і тут нельга было больш заставацца. Праўду кажа дзед Язэп: Гуз не даруе яму, Антону, сваявольства, данясе пану — і астрог зноў зачыніць яго надоўга. Такое долі Антон сабе не хацеў, асабліва ў такі час, калі ўсюды, па чутках, пачынае падымацца рух за вольнасць. Не, у гэты час трэба быць сярод народу, а не ў астрозе праз нейкага Гуза. Антон ціха ўстаў, абуўся ў макраватыя яшчэ анучы і лапці, узяў свой пінжак і выйшаў з хаты. На тым баку за Нёманам шырокія поймы прынялі яго ў сваё лона, а за імі пачыналіся вялікія і частыя вёскі, у якіх у хуткім часе Антон знайшоў сабе працу шмат большую, чымся ў кроманскіх смалакурнях.

ІІ

На Кромані хутка ляцелі дзень за днём. Аб Антоне сталі забывацца, бо, як кажуць, за працаю не бачылі свету. Чуць займалася зара, усе ўставалі і па двое разыходзіліся ў розныя бакі па лесе. Толькі дзеду Язэпу не было пары, і ён далучыўся да хваравітага Піліпа і яго сябра. З кожным днём работы ўсё прыбывала, бо, як насталі цёплыя, сухія дні, Гуз загадаў пачаць гонку смалы. Карчы, што былі загатованы раней, звалаклі да кучы і пусцілі кацёл. Разам з гэтым трэба было гатаваць новы яшчэ запас карчоў, каб не прыпыняць курава. Бывалі такія выпадкі, што з-за недастачы карчоў дзень ці другі выганкі не было, і тады дзесятнік скідаў частку заработку з кожнага. Вядома, што некаторыя смалакуршчыкі лезлі са скуры, прагнучыся зарабіць як найбольш. Тады ж, як скідалі і за прастой катла, асабліва заўзятыя глядзелі косым вокам на тых, хто мог менш вырабіць. З-за гэтага надта цяжка было дзеду, бо яго гурток з трох чалавек не мог зраўняцца ў працы нават з іншымі двума чалавекамі. Астатнія смалакуршчыкі заўсёды, як затрымоўваў Гуз частку грошай за прастой, упікалі гэтым дзеда Піліпа і напарніка, што быў з імі. Сам Гуз часта пакрыкваў на іх, ахвяруючыся прагнаць: ён таксама атрымоўваў свой заработак з катла выгнанае смалы, і яму было моташна, як які-небудзь рубель праходзіў міма яго кішэні.

У нядзелю звычайна ўсе малодшыя хадзілі хто ў вёскі на той бок Нёмана, хто ў мястэчка, каб закупіць для ўсяго дзесятка харчоў на тыдзень. Заставаліся пры смалакурні толькі дзед Язэп, Цімох ды Піліп. Цімох цёрся каля хаты, папраўляў што-небудзь з адзежы. Піліп і летам у такія дні ўсё ляжаў на печы, праклінаючы сваё жыццё. Дзед жа Язэп браў сваю сукаватую ялаўцовую палку і выходзіў у лес. Ціха хадзіў ён у гушчыні, прыслухоўваючыся да таемнага ляснога шуму. Заўсёды канцом яго дарогі была Кромань. Як толькі ён даходзіў да берага, выбіраў сабе пень, садзіўся на яго і сваімі старэчымі вачыма ўтупляўся ў туманную аграмаду вады... Над возерам віліся чайкі ды вадзяныя ластаўкі, якія падымалі піск, як паказваўся каршун ці арол. Навокал — простыя, як свечкі, стаялі высокія хваіны, зялёныя шапкі якіх лёгка хісталіся на тонкай вяршынцы. Дзесьці, як з-пад зямлі, чуцен быў гук вадзянога бугая. Хваля налётвала на бераг, аблівала з чмокам пясок і запынялася. Чалавечага голасу — нідзе... Перад вачыма дзеда праходзілі ўсе сказы аб возеры, праходзіла і ўсё яго жыццё ў гэтым лесе: доўгая цяжкая праца, старанне зарабіць сабе на хлеб і содзевак, злада з панскімі дзесятнікамі; трыццаць год такое працы. Цяпер жа, як ён стаў нядужым, як нагнаў за свой век смалы столькі, што ёю можна было б заліць усё пекла, яго ўжо ганьбуюць, Сымон хоча прагнаць. Жабраваць ісці засталося, больш нічога. А можа, і ў возеры жыць можна, жыве ж там цэлая вёска і, можа, гора не ведае. Не, бог павінен дапамагчы. Але чаму ж ён не дапамог таму хвораму хлапцу-плытніку, а, наадварот, скараціў яго жыццё?.. Глядзеў дзед у возера і не знаходзіў адказу на гэтае пытанне. Дацямна праседжваў ён, слухаючы глухі шум возера,— і чуліся яму нейкія галасы, зразумець якія ён не мог...

Раз — гэта было ў апошнюю нядзелю перад пятром,— вярнуўшыся ўвечары дахаты, дзед застаў нешта незвычайнае. Пасярэдзіне агульнае палавіны хаты стаяў, узяўшыся ў бокі, Гуз і здзіўлена пытаўся:

— Як гэта паўтара рубля ў дзень? Ці ж вы ачумелі, ці што? Паўтара рубля ў дзень! Ды ці ўмееце вы лічыць да паўтара рубля?

— Ну, гэта не твая справа, умеем мы ці не,— адказаў адзін з маладых хлопцаў, быўшых у дзесятку.

— Ды адкуль жа я вазьму іх вам? — зноў пытаўся Гуз.

— Вось гэта твая справа: дзе хочаш, там і бяры; толькі калі не дасі, то мы больш працаваць табе не будзем,— сказаў хлопец.

— Не будзеш ты, другія знойдуцца.

— Пашукай... Дзядзькі і ты, дзеду, слухайце: сягоння мы з Пётраю былі ў мястэчку і пабачылі, што робіцца на свеце: па ўсіх валасцях сяляне ўмовіліся не ісці да паноў ні жаць, ні касіць, ні на другую працу, калі не будзе платы паўтара рубля ў дзень.

— Паўтара рубля? Да ты ў сваёй галаве, хлопча, ці не? — здзівіўся дзед.

— Але, паўтара! — казаў хлопец.— І вось цяпер у маёнтках ужо ўсе кінулі працаваць, апрача лёкаяў ды некаторых парабкаў. Чаму ж мы павінны ламаць свае спіны за якую-небудзь саракоўку? Калі і нам не дадуць, як хочуць усе людзі, то мы павінны кінуць работу.

— Як кінуць? А на што ж мы будзем жыць? — сказаў Цімох.

— Не слухайце вы гэтых смаркачоў,— сказаў Гуз,— ці ж гэта можна, каб просты, чорны чалавек зарабляў такія грошы? Гэта проста марочаць народ.

— Трэба было б дабавіць нам трохі,— сказаў дзед.

— Дабавіць, табе дабавіць! Карысці мне ад твае працы як ад казла малака! Ну, але добра, накідаю вам па залатоўцы на дзень.

— От-то дзякуй табе,— кінуўся да Гуза Піліп.

— Не дзякуй яго, дзядзька Піліп, ён купляе цябе за залатоўку; ты, можа, трохі больш варты,— сказаў хлопец.— Дак ты, дзядзька Сымон, будзеш чакаць ды глядзець на паноў, а плаціць не згодзен паўтара рубля?

— Чакай, можа, два атрымаеш,— прабурчаў Гуз.

— Ну, пойдзем! Хто яшчэ з намі?

Тры хлопцы і двое малодшых мужчын сабралі свае мяшкі, торбы, лыжкі і развіталіся з тымі, хто заставаўся. Дзед засмучана паглядзеў ім услед, апусціў галаву і прамовіў:

— Што яны зробяць з панамі? У паноў шмат грошай і дапамогі, абыдуцца і без нашых сялян, а сяляне толькі пашкодзяць сабе.

— Добра ім хвардыбачыцца,— сказаў Піліп,— узялі вось свае мяшкі і пайшлі — куды? — К сабе дадому. А я куды пайду? Да пустое хаты? Не, дзякуй.

— Сымон прыбавіў нам па залатоўцы — і то добра. Чаго лепш цяпер хацець?

Гуз усё ж такі засмуціўся адыходам смалакуршчыкаў і сярдзіты пайшоў у сваю хату.

З кожным днём работа на смалакурні ўсё больш горшылася. Кацёл пачаў пуставаць па некалькі дзён падрад. Гуз траціў свае барышы, і яго ахвяра павысіць плату так і засталася толькі ахвяраю, бо ён не хацеў траціць свае грошы, а прасіць у пана дабаўкі баяўся, каб яго не залічылі да «сацыялаў». Гэтага слова Гуз баяўся горш, як агню. З усіх жа смалакуршчыкаў асабліва кепска было дзеду. Некалькі раз ён успамянуў аб Антоне. Гуз, пачуўшы гэтае імя, узненавідзеў дзеда так, як і самога Антона.

— Што ж, ідзі і ты за Антонам у сацыялы,— падсмехваўся ён,— будзеш паўтара рубля зарабляць у дзень; хоць боты сабе на смерць заробіш.

Дзед усё часцей пакідаў хату і сядзеў каля Кромані, думаючы нейкую цяжкую думу.

Прайшло яшчэ тыдні два ці тры. Была самая сярэдзіна лета. Пагода стаяла ясная і душная, і нават у самай гушчыні лесу было горача. Стомленыя сонцам і пылам смалакурні, нашы працаўнікі падселі пад яліну перадыхнуць. З боку хаты пачулася гутарка. Адзін голас быў не чый іншы, як Гуза, а другі — незнаёмы. Хутка на лажок, дзе была смалакурня, выйшаў Гуз і з ім панскі цівун.

— Ды не, паночку, не давайце больш, і так пойдуць,— пачулася рэч Сымона.

— Добра, добра! Паглядзімо,— гаварыў цівун, падыходзячы да смалакуршчыкаў.

Усе ўсталі, пазнімалі шапкі і чакалі, што скажа цівун.

— Дзень добры, браточкі! Ну, як ідзе ў вас работа? Я бачу, што вы не такія гультаі, як другія. Такіх гультаёў у апошнія часы развялося надта шмат: яны самі не працуюць і другім перашкаджаюць. Узбунтавалі ўвесь народ, а панскі хлеб застаецца не сабраным. Ці ж можна так?

— Дзе ж, паночку, дзе ж гэта можна! — гнусавіў Цімох.

— Дык вось што: кіньце вы валэндацца з сваёю смалою, а ідзіце касіць туды, за Нёман; будзеце атрымліваць па пяць злотых у дзень.

— Паночку, дарагі! Па пяць злотых! Вось ласка,— але Антон казаў, што паны нас не пашкадуюць. Брахаў гунсват,— не гаварыў, а больш мармытаў Піліп.

— Не радуйся, Піліп,— сказаў дзед Язэп,— не пражывеш век за пяць злотых.

— Ну, ты маўчы, стары чорт! — агрызнуўся на дзеда Гуз.— Бачыце, паночку, што яны за такія грошы куды хочаш пойдуць. У другіх смалакурнях вы наберыцё таксама шмат людзей і перад Антонаваю ватагаю кланяцца не трэба будзе.

Гэта казаў Гуз цівуну, як яны ўжо адышлі ад смалакуршчыкаў. Адгэтуль цівун паехаў на другія смалакурні наймаць на касьбу тых, хто заставаўся на рабоце ў лесе. І Цімох, і Піліп зразу сталі вясёлымі, гаварылі бясконца аб панскай ласцы і цешыліся з таго, што цяпер заробяць шмат грошай. Дзед Язэп маўчаў і не мог глядзець проста ў вочы сваім сябрам. Ён адвярнуўся ўбок, і цяжкая дума была на яго твары. Потым ён павярнуўся да Цімоха і прапанаваў скончыць дзённую норму, каб не пакінуць смалакурню ў непарадку.

На другі дзень зранку апусцела хатка смалакуршчыкаў. Гуз, якому зусім было не па руцэ займацца падзёншчынаю на панскіх лагах, усё ж такі ўсхапіўся першым і пачаў будзіць сваіх падлеглых. Праз некалькі хвілін ён вёў іх да Нёмана. Пераправіўшыся на той бераг, яны ўбачылі прастор роўных зялёных лагоў. Трава ўжо паспела і нават пераспела, і праз гэта рабілася ўражанне, быццам на зялёны мошаст наляцела лёгкая празорная пялёнка, сатканая з чырвонага шоўку. Сонца толькі што выйшла з-за лесу і адбівалася ў кожнай кропельцы расы. То там то сям варушыліся каля зямлі кавалачкі белае ваты — туману, зыблючыся над лагчынамі. І далёкая шыр, і яснае сонца, і яркасць лагоў асляпілі дзеда, які прывык да лясное цемры і тонкіх колераў. Ён прыжмурыў свае слабыя вочы, вытраўленыя дымам, і дзіваваўся на свет, быццам толькі ўчора радзіўся.

Хоць ужо было і позна, але на лагах нідзе не было відаць людзей. Здавалася, што гэта была пустка, на якой ніколі не ступала чалавечая нага. Толькі недзе далёка ківалася некалькі касцоў ды стракаталі, як конік у летні вечар, дзве ці тры машыны. Падышоўшы туды, даведаліся, што касцы былі не тутэйшыя, а прывезеныя з Магілёўшчыны; за машынамі ж былі прыганятыя з маёнтка. Смалакуршчыкі далучыліся да касцоў і пачалі новую, трохі не звычайную для іх працу.

Дні праз два ці тры ўвесь лог пярэсціўся копамі сена. Як пашабашылі работу, Гуз падышоў да смалакуршчыкаў і сказаў:

— Плаціць будуць па чатыры залатоўкі.

Цімох вытарашчыў вочы і не мог вымавіць слова.

— Вось бачыш, Цімох, за пяць залатовак не пражывеш век,— сказаў дзед.

Работа на лагах ішла поўным пэнтам. Трава была ўжо скошана, усюды былі копы, а ў некаторых месцах пачалі ўжо ўздымацца стагі.

У адзін дзень, каля паўдня, з вёскі, што была між полем і логам, выйшаў гурток сялян, чалавек з пятнаццаць. Гэты гурток ішоў па дарозе ў панскія лагі, а потым павярнуўся туды, дзе больш было за работаю народу, да стагоў. Якраз тут працавалі смалакуршчыкі.

— Дзень добры, браты! Калі ласка, падыдзіце ўсе сюды! — гучна сказаў адзін з прыйшоўшых.

Працаваўшыя кінулі работу, і хто з цікавасці, хто проста, каб пастаяць, сышліся да месца, дзе прыпыніліся сяляне. Дзед Язэп з сваімі сябрамі таксама падышлі.

— Глядзіце, наш Антон тут,— сказаў Піліп.

— Дзе, дзе? — ажывіўся дзед.

Антон у гэты час узлез на капу сена, абвёў вачыма навакол і сказаў:

— Браты! Мы прыйшлі сюды ад сялян усіх бліжэйшых валасцей прасіць вас не перашкаджаць нам у барацьбе з панамі і далучыцца да нас! Вы ведаеце, як цяжка нам усім жыць, якую працу і пакуту нясём мы для таго, каб жыць,— хоць у голадзе і ў холадзе, але жыць. Паглядзіце на гэтыя лагі, а там далей — на палі: чые яны? Панскія, але палітыя нашым потам. За гэты пот, за сваю працу мы нічога не маем. Далей так не павінна быць. Уся зямля павінна быць у таго, хто на ёй працуе. Здабыць жа сабе зямлю можам мы толькі самі, ніхто яе нам не дасць. Вось мы і парашылі перш за ўсё прыціснуць паноў аплатаю нашае працы і не згаджаемся ўрабляць іх зямлю так танна, як гэта было даўней. Вас панскія слугі сабралі з усіх месцаў, падманілі добрымі заработкамі, ашукалі ўсякімі абяцанкамі. Перш вам палажылі па пяць злотых у дзень, але, як убачылі, што вы пагналіся за гэтымі пакутнымі грашамі, ужо і іх скінулі; праз дзень ці другі вам будуць даваць яшчэ менш, а потым сойдзе на тое, што вы зарабілі і ўперад кожны на сваім месцы. Дык ці ж варта за лішні рубель, які вы заробіце за тыдзень, паганіць справу ўсяго працоўнага народа па вёсках і гарадах? Тым, што вы не ўтрымаліся і пайшлі рабіць, вы губіце нас і не зробіце ніякае палёгкі сабе. Кіньце ж гэтую працу: калі паны не схочуць згадзіцца з намі па ласцы, дык мы прымусім іх да таго сілком.

— Праўду ён кажа,— пачулася між народу.

— Гэй, сябры! Кідайце работу! Няхай нам плацяць, як умовіліся,— чутно было ўжо падалей.

— Браточкі! Падумайце, што вы хочаце рабіць! — лісліва загаварыў цівун.— Большая частка з вас прыехала сюды здалёк. Калі вы кінеце работу, то на што ж вы будзеце тут жыць? Нябось, карміць вас ніхто з іх не захоча. Адумайцеся.

— Вядома, хто вас будзе карміць! — падхапіў Гуз.— Той, хто прапануе вам кінуць працаваць, вам хлеба не дасць, бо сам не мае, а калі вы будзеце слухаць пана, дак не толькі заробіце на хлеб, але і дадому грошы панясіцё. У кожнага з вас ёсць гаспадарка, трэба яе падтрымаць; а ў гэтага бунтаўшчыка нічога няма, дык ён і раіць вам быць такімі гультаямі, як і ён сам.

— Гэта ты, дзядзька Сымон? Няўжо ж і ты ў падзёншчыкі пайшоў, маючы валоку свае зямлі? — запытаўся Антон, каб яго чулі ўсе.

— Глядзіце, глядзіце, што гэта за дым над вёскаю! — пачуўся чыйсьці голас.

Усе павярнулі галовы на вёску.

— Не, гэта не дым, а слуп пылу... Ён становіцца ўсё бліжэй сюды.

Слуп рабіўся ўсё большым і наносіўся бліжэй і бліжэй. Хутка пачуўся тупат, і праз пыл сталі паказвацца людзі вярхом на конях. Хтосьці ціха сказаў — «жандары!».

Хоць боязна і прыдушана раздалося гэтае слова, але ўсе яго пачулі. Крайнія сталі разыходзіцца, бралі свае граблі, вілы, пачалі варушыць сена. Антон і яго сябры, быўшыя ўсярэдзіне, не ўспелі агледзецца, як жандары наляцелі і тыллём сваіх шабель пачалі біць народ. Дзед Язэп стаяў убаку і бачыў, як на Антона наляцеў тоўсты вусаты жандар і два разы агрэў яго сваёю шабляю. Антон зваліўся з ног, і яго не стала відаць, бо пачалася такая таўкатня, што ўсё змяшалася ў кучу. Разагнаўшы народ, жандары павярнулі коней убок і паехалі скрозь па лагу. Антон ледзьве ўстаў: з рота і з носа ў яго цякла кроў; у другіх таксама твар быў ці ў сіняках, ці ў крыві.

— Ну, што, прыйдзеш сюды больш падбухторваць людзей? — падскочыў да Антона Гуз.— Уцякай адсюль, астрожнік!

Пабітыя, пакрыўджаныя, быццам аплёваныя, пайшлі дэпутаты назад у вёску.

Дзед Язэп доўга пазіраў услед Антону, потым павярнуўся, знайшоў сваю торбачку і ціха, ні на кога не гледзячы, пайшоў да лесу. Дабраўшыся да хаты, ён увесь канец дня праляжаў на палу. «Ніхто не дапаможа бедным людзям, бо яны самі не ведаюць, што робяць: адзін б’е і катуе другога, а трэці стаіць ды насмехваецца. Цяжка Антону, бо ён адзін; каб усе такімі былі, то інш было б у нас»,— думаў дзед. Увечары, прыйшоўшы з работы, Цімох запытаўся:

— Што ж ты, Язэп, уцёк? Ці не хочаш ты забастоўшчыкам быць, як і Антон? А можа, ты хворы?

— Але, брат, хворы, і больш да сена не пайду,— адказаў ён.

У апошнія дні Гуз звычайна начаваў у вартаўніка на лагах і ў лес не заходзіў. У гэты ж дзень ён прыйшоў па нейкай сваёй патрэбе. Зайшоўшы ў хату смалакуршчыкаў і ўбачыўшы дзеда, ён сказаў, каб той ужо больш не хадзіў на работу, бо цівун загадаў не прымаць старых, каб не плаціць грошы за іх нявартую працу. Дзед сказаў, што ён і сам ужо не пойдзе.

— Ну, а калі ты не будзеш рабіць там, ды няма працы і тут, на смалакурні, дак нечага і блукацца табе ў чужой хаце: ты павінен пакінуць яе.

— Сымон, шмат я бачыў ад цябе крыўды, але гэтага не чакаў. Няхай сабе гэтая хата не мая ўласная, але я будаваў яе, жыў у ёй, як ты яшчэ толькі на свет радзіўся. Дак пасаромейся ты сябе! Ці ж табе таксама чужое і для цябе хаты шкода? Ды куды ж я на старасці пайду, не маючы нікога і нічога?

— Куды хочаш — гэта твая справа,— адказаў Гуз.— але каб цябе праз два дні тут не было.

Гуз быў такі чалавек, што, заеўшыся, не адыходзіў. Знарочыста прыходзіў ён нанач у лес, начаваць у хату смалакуршчыкаў, каб мець погляд, калі пакіне хату дзед. Апошняму да таго цяжка і млосна было на душы, што ён не мог знайсці сабе спакою і цэлы дзень сядзеў каля Кромані, быццам баючыся затрымоўвацца ў хаце. Толькі вольны цёмны лес ды возера, з якімі ён знаўся з маладых год, варочалі яму колішні спакой і ціхі настрой душы. Нават і людзей яму не хацелася бачыць, толькі Антон заўсёды стаяў перад яго вачыма то моцны і спакойны, то знішчаны, з крывавым тварам.

ІІІ

Усё неба чырванела і зіхацела. Вечар ужо даўно настаў, але нават і ў лесе было зусім відна. Скрозь веткі чырвоны бляск праходзіў да зямлі і афарбоўваў усё ў жудасны крывавы колер. Дзед Язэп сядзеў адзін на прызбе, глядзеў на неба скрозь шчылінкі між вяршынамі. На душы была трывога, якую чуем мы заўсёды, як бачым агонь і стыхію. Чырвоны бляск то як бы патухаў, то зноў пашыраўся, то пераходзіў у другое месца. Дзед Язэп бачыў, што гэта пажар, але дзе — ён не ведаў. Зараз прыйшлі Піліп і Цімох з работы.

— Дзе гэта пажар? — запытаўся дзед.

— Гэта панскія стагі гараць,— сказаў Цімох.— Мы ледзьве выбраліся дахаты: прыганятыя не пускаюць, прымушалі тушыць сена. Але ж як ты будзеш тушыць стог? Пакуль увесь не згарыць, да яго не падступішся. Толькі наш Гуз там гайсае ад стога к стогу, быццам можа ўсе іх захаваць ад агню...

На другі дзень яшчэ зранку Гуз вярнуўся ў лес. Ён быў стомлены за ноч і нават забыўся пакрычаць на дзеда. Цімоху і Піліпу ён сказаў не ісці ў лог, бо там больш працы не будзе. Гэтыя апошнія былі незадаволены такім становішчам, але рабіць больш было нечага.

Гуз жа цэлы дзень спаў у сваёй каморцы.

Увечар, як толькі пачаў падаць змрок, зноў чырвоны бляск адбіўся на небе. Гэта дагаралі стагі. Трохі пазней пажар усхапіўся далей за логам — каля маёнтка і вёсак. Не паспяваў агонь сціхнуць у адным месцы, як ён уздымаўся ў другім — і гэтак цэлую ноч. Дзед усё сядзеў на прызбе, глядзеў на бляск і ківаў галавою, быццам хваліў кагось... Ужо перад раніцаю між дрэвамі хіснуўся цень, потым выйшла кабета.

— Ці не ведаеце вы, дзе тут Сымон Гуз? — запыталася яна ў дзеда.

Дзед увёў яе ў хату.

— Сымон! Мы пагарэлі,— зараўла яна.

— Што? Што ты кажаш? Мы пагарэлі?! Як жа гэта, а больш ніхто з суседзяў?

— Не, толькі на нас адных такая напасць... Усё згарэла!

— Усё згарэла: і гавяда і дабро... Адны пагарэлі. Ну, я ведаю, чыя гэта работа. Не кончыў тады я гэтага астрожніка — кепска зрабіў, сабе назло. Ну пойдзем на вёску,— сказаў Гуз жонцы.

Больш Гуз не мог тут заставацца. Яго чакала дома свая праца.

Пажары не сціхалі і далей. За стагамі дайшла чарга да маёнткавых будынкаў. Былі спалены папоўскія гумны; чыёюсь рукою падкладаўся агонь і пад сялянскія хаты, пры гэтым тут быў нейкі выбар: гарэлі ўсё такія, як Гуз. Але пажары ў вёсках нарабілі шмат смутку. Нават Піліп, які лічыў сваю хату пустою і які ніколі не цікавіўся ёю, пайшоў на сваю вёску вартаваць, як ён казаў, сваю хату.

Дзед застаўся адзін каля смалакурні. Цімох, лічачы, што смалакуршчыкам ужо ў гэтае лета нічога не заробіш, кінуў лес і пайшоў шукаць сабе працы дзе-небудзь у маёнтку. Малады хлопец, што заставаўся пры Піліпе, уцёк разам з ім. Хата зрабілася надта вялікаю, і дзед часта не знаходзіў сабе месца, не ведаючы, што рабіць. Уперад ён хацеў пашукаць у лесе, ці не засталіся людзі на іншых смалакурнях. Потым яму не захацелася сыходзіцца са свежымі людзьмі. Аднаго ён чакаў — пабачыцца з Антонам і пайсці з ім сказаць людзям праўду.

На адвячорку аднаго з бліжэйшых дзён да хаты дзеда падышоў хлопец у гарадской адзежы. Ён азірнуўся навакол і пастукаў у акно. Дзед выйшаў на двор. Акінуўшы вокам прыйшоўшага, ён прыжмурыўся, быццам штосьці ўспамінаючы.

— Здрастуйце, дзеду! Гэта вы будзеце Язэп Гарэлы? — запытаўся хлопец.

— Я... Пачакайце, вы, здаецца, увосень былі тут, хацелі Кромань мераць?

— Быў, быў.

Дзед задумаўся: мусіць, праўду казаў Антон, што нельга верыць старым сказам аб возеры; вось гэты хлопец, якога ён лічыў згібшым у возеры, жывы і стаіць перад ім.

— У вас тут больш нікога няма?

— Не, я застаўся адзін,— адказаў дзед.

Хлопец неспадзявана для дзеда павярнуўся і прапаў у лесе. Праз некалькі хвілін ён вярнуўся, але не адзін, а з трыма сябрамі, сярод якіх быў і Антон.

— Вось, дзеду, зноў прыйдзецца жыць разам,— сказаў вітаючыся Антон.— Цяпер зноў стаў свет вузкі, і толькі гэты лес прыгортвае, хавае і шануе нас.

— Нічога, свет шырокі і будзе нашым, не гаруй, Антон,— сказаў адзін з хлопцаў.

Увайшлі ў хату. Хлопцы пазнімалі з сябе вопраткі і мяшкі, Антон дастаў з скураное торбы кніжкі і паклаў іх на стол. «Каморнік», як думаў аб прыйшоўшым першым хлопцы дзед, зняў сарочку і стаў аглядаць вышэй локця сваю руку, дзе былі яшчэ свежыя крывавыя падцёкі.

— Завяжы мне чым-небудзь руку,— папрасіў ён Антона.

— Колькі разоў казаў я табе не лезці на ражон, мала ад гэтага карысці,— казаў Антон, абмотваючы яму кавалкам хустачкі пабітае месца.

— Не лезь, не лезь! Што з імі рабіць, з гэтымі бязглуздымі людзьмі? — узгарэўся «каморнік».

— Не, я не згодзен з табою,— гаварыў Антон, скончыўшы перавязку.— Што ты зробіш гэтымі пажарамі ды нападамі на сялян? Пажары зрабілі тое, што нават і разумнейшыя з бедных сялян сталі баяцца нас і не вераць нам. Трэба навучаць іх, аб’яднаць, каб яны зразумелі, што працоўны чалавек усюды той самы бедны, на якім ездзяць паны на вёсцы, гандляры і фабрыканты — у горадзе. І так ва ўсіх землях. І калі селянін зразумее гэта, то не пойдзе сюды магілёўскі на заработкі, ведаючы, што тутэйшы паўстаў супраць прыгону. Вось у чым павінна быць наша праца.

— Некалі цяпер навучаць, трэба расшматаваць, навясці вусціш на паноў і на тых, хто ім служыць,— адказаў «каморнік».

— Трэба супачыць крыху, а то зараз пачне цямнець,— сказаў адзін з хлапцоў.

Як толькі пачаў падаць змрок, «каморнік» пабудзіў сваіх сяброў, і яны ўсе трое выйшлі ў лес. Антон застаўся адзін з дзедам. Доўга за поўнач сядзелі яны: Антон чытаў кніжкі, запісваў штосьці, як пачынаў зморвацца, гаварыў дзеду, як працоўны народ можа сябе вызваліць ад цяжкое долі. У цёмнае акно было відаць чырвонае неба... Сябры Антона вярнуліся дахаты толькі на зары.

Каля паўдня на другі дзень усе хлопцы сядзелі на прызбе і вялі гутарку, як ім наладзіць зносіны з горадам і іншымі сваімі гурткамі. Дзед Язэп, пайшоўшы за дрывамі ў лес, раптам выскачыў адтуль і чутным шопатам са страхам сказаў:

— Хлопчыкі, там едзе шмат людзей на конях і з стрэльбамі!

Усе кінуліся ў хату, схапілі свае мяшкі і адзежу і праз хвіліну прапалі за лесам. Дзед не паспеў яшчэ зачыніць дзвярэй, як у хату ўляцеў Антон: ён забыўся сваіх кніжак. Пакуль ён збіраў іх, між лесам перад хатаю паказаліся жандары, якіх вёў Сымон Гуз.

Антон ледзьве выскачыў з хаты. Гуз, ішоўшы крокаў на дзесяць паперадзе жандараў, кінуўся на Антона, але праз момант паляцеў на зямлю.

— Лавіце, лавіце яго, гэта ён! — закрычаў ён жандарам, зноў устаючы на ногі.

Жандары пагналіся на конях за Антонам, які ўжо ўцякаў у лес. Пачалася шалёная дагоня. Антон, прыгнуўшыся, бег уперад, а за ім ззаду крокаў за пятнаццаць ляцелі жандары.

Гушчарняк не дазваляў ім разагнаць коней, веткі чуць не збівалі іх, у некаторых месцах ногі коней грузлі ў балоце. Дзед, сам не ведаючы для чаго, бег за жандарамі.

— Антон, Антон! Бяжы на Кромань! — крычаў ён.

Антон ужо некалькі разоў, зачапіўшыся за корч ці карэнне, падаў, але хутка ўставаў і ўцякаў. Жандары, бачачы, што ім на конях не дагнаць Антона, злезшы і аддаўшы сваіх коней двум, пусціліся за ім бежкам. Месца пайшло вышэй, праз прагалле паказалася Кромань.

— Божа, зратуй яго! Дапамажы яму! — маліўся дзед, ледзьве паспяваючы за жандарамі.

Вось ужо і бераг.

— Антон! Улева бяры! Кромань цябе схавае!

Але сіла пакідала Антона. Жандары, якія беглі толькі некалькі хвілін, не былі змораны і праз гэта ўсё бліжэй і бліжэй былі да Антона...

— Чаго мы за ім ляцімо? — сказаў адзін з жандараў.— Варт з-за такое брыды сабе ногі ламаць!

— І то праўда, давай стрэльбу! — адказаў другі.

— Не страляйце, браточкі! Не страляйце: ён ні ў чым не вінаваты,— кінуўся да іх дзед.

— Прэч ты, старая шэльма! — піхнуў яго жандар.

Раздаўся адзін стрэл, зразу за ім — другі. Дзед бачыў, як Антон хістануўся, узмахнуў рукамі і віхлява апусціўся на зямлю. У нагах у дзеда зрабілася раптам страшэнная млявасць, у вачах пайшлі то жоўтыя, то зялёныя кругі, і ён сеў на зямлю... Ачнуўшыся, дзед ледзьве ўстаў. Кругом яго ўжо нікога не было, і ў лесе было ціха, як заўсёды, толькі хваіны штосьці боязна шапталі ўверсе. Дзед падышоў да берага. Антон ляжаў у трох кроках ад яго, раскідаўшы рукі, і шклянымі вачыма глядзеў у неба. З левага боку цякла кроў і чырвонаю стужкаю паўзла па пяску. Дзед стаў на калені і з жальбою глядзеў у белы, як крэйда, твар Антона. Раптам адна рука забітага рванулася, ён маргнуў вачыма і крануў галаву.

— Хто гэта? Ты, дзеду?

— Я, я, сынок! — устрапыхнуўшыся ад радасці, сказаў дзед.

— Помніш, ты тут мне казаў казку аб Кромані... Помніш? Вось табе новая казка... Ой, дзеду!..

Левая рука Антона ўчапілася за бок і заскрэбла пясок.

— Шмат казак на свеце...

Усё цела Антона затраслося, выцягнулася. Ён глыбока ўздыхнуў і заплюшчыў вочы — назаўсёды.

У дзеда хлынулі слёзы.

— Ашукаў ты мяне, божа! Не памагаеш ты беднаму! Паможам мы толькі самі сабе, казаў ты, Антон. І памёр за другіх.

Ашукала дзеда і возера, не захавала Антона ад ворагаў.

Цьмянай плямай глядзела яно, і не было ўжо ў ім нічога таемнага. На свеце злажыліся новыя, іншыя казкі, казкі аб Антоне.

Будзе дзед гэтую жывую казку складаць для маладога пакалення.

1922 г.

1921-1922

Тэкст падаецца паводле выдання: Нёманскі Я. Творы. - Мн.: Маст. літ., 1984. - 598 с., 4 л. іл.

Крыніца: скан

https://knihi.com/Uladzimir_Kisialou/Nadniomanskimi_puciavinami.html

Раным-рана прачнуўся Алік Смушкевіч: ён, не снедаючы, збіраўся пайсці на рэчку з вудаю. Алік даўно наважыў злавіць галавача, але ніяк не ўдавалася. Не так лёгка рыбіну на кручок увабраць. Гэтай ноччу Алік нават сасніў галавача, які ледзь не ўцягнуў хлопчыка ў рэчку. Толькі Алік хоць паламаў вуду, але ж адолеў галавача, выкінуў яго на бераг.

— Нешта мне не хочацца, сынок,— нездаволена гаварыла Хрысціна,— каб ты сёння ішоў на рэчку. Час трывожны, мала што можа здарыцца. Дый мне будзе сумна без цябе. З Галачкай не пагаворыш, яна яшчэ маленькая. Не ідзі, дзіцятка.

— Ат!

— А памятаеш, калі бацьку праводзілі ў лагеры, дык ты яму абяцаў, што будзеш мяне слухацца.

— Я, мамка, не забаўлюся...

— Ну добра, схадзі, на часінку. Кажуць, немцы ўжо блізка.

— Уга!

— Так. Ад чужынцаў дабра не чакай. Мне хочацца, каб ты быў каля дому, спакайней на сэрцы гэтак...

— Калі не будзе лавіцца, то я... а ты, мамуся, не сумуй... нічога са мной не здарыцца...

І Алік, спяшаючыся, узяў бульбы на прыманку галавача, чарвякоў на акуня, гароху на плотку, зняў з частаколу гладыш і пайшоў на рэчку. Маці правяла сына добрымі вачыма, узяла даёнку і пайшла даіць карову, бо пастух ужо даўно галёкаў: «Выганяй!» Нешта сёння і яму не спалася, ён сваёю дудою раней як звычайна падняў усіх на ногі.

Узышло сонца, яно было ярка-барвовым. Алік, перастаўляючы, як бусел, даўгія ногі, ішоў па роснай траве, пакідаючы сляды. Заслухаўшыся, як у вішняку заліваўся салавей, хлапец на момант спыніўся, а потым пералез цераз плот і прыбавіў кроку. Яго вабіла рэчка, цягнуў галавач з дому. Алік спяшаючыся ішоў, па калені закасаўшы нагавіцы, ішоў напрасткі да лазняку, што звісаў над рэчкай.

Паволі плылі воды срабрыстага Нёмана, відаць было пясчанае дно прыгажуні ракі. Нёман быў на дзіва спакойны, велічны і магутны. Аліку здавалася, што нідзе ў свеце няма чысцейшай вады за нёманскую, што няма прыгажэйшай ракі.

Вось з-пад карча шмыгнуў язь, прамчалася чарада чырванапёрых плотак, а за імі гнаўся шчупак, разявіўшы зяпу. Раптам у зеллі залапатаў, як цецярук, галавач і схаваўся ў віры. Алік ціхенька, як спрактыкаваны рыбалоў, падышоў да свайго месца. Ён раскруціў вудачку, начапіў на кручок кавалачак бульбіны, папляваў на яе (гэтак заўсёды рабіў яго бацька), закінуў вуду і прагна чакаў улову.

Хлопчык з вудачкаю сядзеў над ракою, забыўшыся пра ўсё на свеце. Раптам імкліва праляцела ластаўка, яна даставала крыллямі ваду і парушала цішыню. А неўзабаве наляцеў вецер, зарабацела вада. «Няйначай будзе навальніца»,— падумаў Алік. Торкнула, пацягнула. Рыбалоў падхапіў вуду, кручок быў пусты. Хлопчык зноў начапіў прынаду, закінуў вудачку і цярпліва чакаў здабычы. Каб злавіць рыбіну, патрэбны спрыт і кемлівасць. Алік падняў вочы, убачыў над сабою блакітнае неба. З захаду паволі плылі хмаркі, пераганяючы адна адну. Яны, як у люстэрку, адбіваліся ў вадзе. Схавалася сонца і зноў выглянула, на гэты раз сагрэла Алікавы ногі. «Як добра пад сонцам,— падумаў Алік.— Хочацца доўга-доўга жыць, толькі каб татка і мамка жылі». Хлопчык так любіў сваю маці, што яму здавалася: нідзе ў свеце няма лепшай мамы за яго. І хоць ён лічыў сябе мужчынам, але неяк ад бацькі далей быў і сам не ведаў чаму, а каб хто маці крануў, то ён з тым гатоў быў біцца.

Прачнулася вёска, загула, загаманіла: гаварылі людзі, рыкалі каровы, бляялі авечкі, пераклікаліся на ўсе галасы пеўні, скрыпелі калодзежы, нехта адбіваў касу, чутно было: «так-так-так»; з комінаў валам валіў дым. Узмацніўся вецер, запахла сырадоем і гноем. Каля старога бору, які шумеў, струною цягнулася гравійная дарога, абапал яе дбайнымі рукамі былі пасаджаны маладыя бярэзінкі, што цяпер гнуліся амаль да зямлі.

Хрысціна падаіла падласую і выганяла яе на пашу. Хрысцінай заўсёды вяскоўцы любаваліся. На ёй цяпер была кужэльная кашуля, вышытая гладдзю, падатканая спадніца, завязаная на галаве белая хустка, з-пад якой звісалі русыя валасы ў завітках. Шмат яна нацярпелася за гэтыя «завіткі», калісь за гэта нават у камсамол не прынялі, звалі — «паненка». На правай шчацэ Хрысцінінага белага твару была радзімка. Каб у Хрысціны не быў крыху кірпаты нос, яна была б прыгажуняй. Муж Хрысціны, Цімох Смушкевіч, які зараз быў на вайне, бывала, вачэй з яе не зводзіў. Пра Хрысціну ніхто ў вёсцы слова благога не сказаў.

Цяпер Хрысціна была ўстрывожана, нешта сэрца ныла, і хацелася плакаць. «Хоць бы там з Алікам чаго не здарылася,— думала яна.— Паслізнецца і — у рэчку, што я тады бацьку скажу? Гэта ж яго ўлюбенчык!» Яна хацела ісці да рэчкі і гукнуць Аліку, каб ішоў дадому, але малая Галачка ў хаце заплакала, і жанчына павярнула назад.

Знешне ў вёсцы Стары Бор як быццам нічога не змянілася, але ў сэрцах людзей быў вялікі смутак, трывога; усе нечага чакалі. Мужчыны, што падлягалі мабілізацыі, моўчкі рыхтаваліся ў паход; жанчыны плакалі. Перш у Старым Бары прайшоў слых, нібы нашы войскі занялі Кенігсберг, а потым сталі гаварыць, што немцы ў Баранавічах, нават бліжэй, у Стоўбцах, адкуль да вёскі рукою падаць. Праўда, дакладна ніхто нічога не ведаў, дзе немцы, а гэта яшчэ больш непакоіла людзей. Вёска Стары Бор стаяла недалёка ад гравійкі, і немец хутка мог сюды трапіць.

— Які гэта дурань сказаў, што вайна патрэбна чалавеку, як паветра? — пытаўся адзін селянін у другога.

— Хто табе пра гэта плёў?

— Мой падшыванец з школы прынёс.

— А ліха яго ведае,— гаварыў другі.— Як на мой дурны розум, то вайна чалавеку толькі шкодзіць. Колькі гіне дарэмна чалавечае працы, людзей. Але калі вайна пачалася, дык трэба ваяваць. Я хачу, каб маё дзіця мела свой куток, а таму з усіх сіл буду бараніць сваю радзіму. Дзякуючы Саветам чалавекам я стаў, нас людзьмі лічаць!

Раптам пачуўся гул матораў, людзі глядзелі ўгару, але нічога не было відаць. Гул набліжаўся. Паглядзеўшы на захад, людзі ўбачылі пыл, які высока паднімаўся ўгару. Народ нічога не бачыў, акрамя пылу. Нават неба засцілала пылам. З пылам прыходзіла навала.

Ужо чутно было лязганне машын. З лесу выскачылі матацыклісты, яны імчаліся да вёскі і бязладна стралялі.

— Немцы! — крыкнуў нехта.

Людзі кінуліся ў хаты, шукаючы ратунку, але хіба ў хаце схаваешся ад гэтай навалачы? Ехала бяда, закаваная ў броню, везучы з сабою смерць. Стары Бор абдало пылам, пасівелі сады, асунуліся людзі, задыхаліся. Нахлынула ў хаты бяда. Фашысты абівалі ў садах яшчэ няспелыя яблыкі, выдзіралі з вулляў соты. Спыніўшыся ў Старым Бары на кароткі прывал, гітлераўцы жэрлі награбленае ў сялян сала, масла, яйкі, малако, пацягваліся і кракталі.

— От гадаўё, колькі нарабілі смуроду! — бубніў селянін.— І як іх толькі зямля носіць, поскудзь такую. А каб яны спруцянелі. Недавяркі, каб яны свайго ценю баяліся.

У хату да Хрысціны заскочыў немец: ногі дугою, вушы абвіслыя, твар блінам, вочы мышыныя. Па яго пасінелым, як сліва, пляскатым носе відаць было, што ён любіць выпіць. І цяпер обер-яфрэйтар быў пад градусам, ад яго несла перагарам і нейкай кісляцінай. Ён стрыг вачыма, як злодзей. Падкідаючы ў руках гранату, як мячык, мусіць, каб запалохаць жанчыну, немец падышоў да куфра. Хрысціна скончыла карміць Галачку і з дзіцем на руках падышла да граткі, узяла талерку з яйкамі, каб аддаць прышэльцу. А фашыст гэтым часам не драмаў, ён падышоў да куфра, паклаў на лаву гранату і стаў перабіраць рэчы, адкладаючы лепшыя ўбок. Ён кожную рэч разгортваў і разглядаў, што б там ні было: мужчынская кашуля, жаночая кофтачка або нават трусікі. За гэтым заняткам і ўбачыла Хрысціна обер-яфрэйтара. З рук яе выпала талерка з яйкамі. Фашыст адскочыў ад куфра і схапіўся за аўтамат, але пераканаўшыся, што яму нічога не пагражае, працягваў сваю справу па адбору рэчаў. Хрысціна, сцяўшы зубы, маўчала, думаючы: «Рабунак сярод белага дня». Уся збялелая, яна так і стаяла ў нерашучасці да той пары, пакуль фашыст не пачаў адбіраць дзіцячыя рэчы. Нарэшце ён дабраўся да кавалка фланелі, што прызначаўся Галачцы на пялёнкі, і таксама яго адклаў.

— Ах ты, гадзіна! — не сцярпела Хрысціна, схапіла фланель і пачала ёю хвастаць фашыста па твары.— Дык ты за гэтым сюды прыйшоў, каб грабіць! А каб ты сцежкі не бачыў, валацуга! Вось табе, вось табе!

Для немца гэта было зусім нечакана, збянтэжаны, ён адступіў. Потым схапіў за руку і пачаў выкручваць.

— Пусці! — дзіка закрычала Хрысціна, выпусціўшы крамніну.— Пусці, кажу, зладзюга! Цьфу ў твае паганыя бельмы, рыжая морда! — і яна плюнула яму ў вочы.

Фашыст выпусціў руку. Хрысціна, прыціскаючы да сябе Галачку, кінулася ўцякаць. Ёю апанаваў страх, яна ўся калацілася. З вачэй Хрысціны каціліся слёзы. Трывога маці, відаць, перадалася дзяўчынцы, яны абедзве плакалі.

— Хальт! — выцершы вочы, крыкнуў немец.

Але Хрысціна не спынілася.

Тады немец выскачыў на ганак і пусціў кароткую чаргу з аўтамата ў жанчыну з дзіцем. Хрысціна ўпала, сутаргава абнімаючы зямлю, вымавіўшы: «Праклятыя!» А Галачка дык і не пікнула, у яе з галоўкі цякла кроў. Немец задраў нос, як быццам ён зрабіў важную справу. Цяпер толькі фашыст агледзеўся, што астаўся адзін, і, спяшаючыся, сеў на матацыкл, паехаў даганяць сваю часць.

— Мама, мамка! А я галавача злавіў! — узрадавана крычаў Алік, хутка ўваходзячы на двор, раптам астыў, выпусціў з рук вуду, галавача і гладыш, ад якога асталіся адны чарапкі.— Хто цябе, матуля?

— Пракляты фашыст, каб ён галавою налажыў,— слабым голасам паспела сказаць Хрысціна і страціла прытомнасць; яна пачала канаць.

— А-ай! — закрычаў спалоханы Алік.

— Супакойся, дзіцятка,— суцяшала суседка,— не плач, дай маці спакойна памерці, а то доўга будзе мучыцца.

Хмары, пераганяючы адна адну, закрылі сонца, узмацніўся вецер. Алік паглядзеў перш на маці, а потым на сястрычку, якія ляжалі мёртвымі. Яны на момант здаліся хлопчыку далёкімі. Яму страшна стала, як ён будзе жыць адзін. Аднак Алік не плакаў, неяк сэрца акамянела. Не любы цяпер быў яму і галавач, што ляжаў, разявіўшы рот, увесь упэцканы ў пясок. Падкралася нечае кацянё, хацела пацягнуць рыбіну, але не дало рады. Зашумела, загуло, бліснула маланка, ударыў гром. Закруціла, замяло, на вуліцы падняўся пыл слупам. Перад вокнамі Смушкевічаў раслі дзве вішні, іх пасадзіў Цімох, калі ажаніўся з Хрысцінай. Наляцеў вей-вецер, скруціў адну вішню, зламаў. Пачынаў секчы дождж. Людзі ўнеслі забітых маці з дачкою ў хату, паклалі на лавы. Гуло ў коміне, пастуквалі акяніцы, бразгацелі шыбы. Алік угледзеў каля акна гранату, узяў яе, вынес у сенцы, схаваў.

Пахавалі Хрысціну з Галачкай у адной магіле. Усе вяскоўцы, ад старога да малога, прыйшлі на могілкі, каб аддаць апошняе: «Бывайце!» Стоячы над свежай магілай, Алік горка плакаў. Гледзячы на Аліка, плакалі мужчыны і жанчыны, старыя і дзеці, яны плакалі над горкім сірочым лёсам. А толькі суседка заспакойвала:

— Нічога, гэта ж не дзяўчынка, а хлопчык, сябе ў крыўду не дасць.

Аліку ішоў трынаццаты год, на выгляд ён быў старэйшы. Цяпер у хлопчыка ад той бесклапотнасці і жыццярадаснасці, якая была раней, не асталося і напамінку. Аліку чамусьці здавалася, каб ён паслухаўся маці, дык нічога б гэтага не здарылася.

Вярнуўшыся з могілак, Алік нават баяўся заходзіць у хату, але перасіліў страх. Пастух гнаў кароў з пашы. Алік пераняў сваю падласую, загнаў у хлеў. У каровы распірала вымя. Не бачачы гаспадыні з даёнкаю, падласая была неспакойнай, яна прасіла, каб яе падаілі. Не знайшоўшы на месцы даёнкі — вядома, столькі ў хаце народу перабыло,— Алік узяў збанок і хацеў падаіць карову, але яна не дала малака. Мала гэтага, падласая добра насцябала хлапца хвастом па твары. На выручку прыйшла суседка, яна падаіла карову, напаіла Аліка сырадоем, запрасіла да сябе начаваць, бо заўважыла, што ён баіцца адзін аставацца ў хаце. Алік дрэнна спаў, варочаўся, круціўся, кідаўся, праз сон гаварыў: вядома, такое гора звалілася на яго галаву.

Прачнуўшыся раніцою, ён пайшоў дахаты. У Аліка зарадзілася думка — адпомсціць фашыстам, але як, хлопчык і сам яшчэ не ведаў. У яго руках зноў апынулася граната, якую ён доўга разглядаў, круціў у руках, меркаваў, што з ёю зрабіць: выкінуць ці схаваць, каб ніхто не знайшоў, а можа, калі-небудзь спатрэбіцца. І тут вырашыў: «Фашысцкую гранату запусціць у фашыста»; адпомсціць за маці і сястрычку. «Значыць, каб жыць,— прыйшла Аліку думка,— трэба змагацца. Можа, каб мама забіла таго фашыста, дык сама б асталася жыць».

Алік раней за ўсіх выгнаў карову ў поле, вярнуўся ў хату і з нейкай урачыстай узнятасцю рыхтаваўся паляваць на фашыста. Спакайней у яго стала на душы. Алік зірнуў на фота маці, якое вісела на сцяне, хлопцу здалося, што маці заклікае яго да помсты. Алік надзеў святочнае адзенне і выйшаў на двор. У агародзе пахла тытунём, яго яшчэ бацька садзіў, а маці палівала. У агародчыку перад вокнамі хаты ляжала зламаная вішня, на ёй трапятала пажухлае лісце.

— Куды ты выфранціўся? — спытала суседка.— Лепей прыбраў бы вішню.

— Пайду прайдуся.

— У будны дзень гуляць? — не паверыла суседка.— Што ты наважыў рабіць? З гуляння не наясіся хлеба. Нашы людзі любяць працаваць, яны, як мурашкі, усё цягнуць да гурту. Растрэсці гаспадарку кожны дурань здолее. Трэба думаць, як жыць, паклапаціцца пра будучыню.

— Пайду фашыста біць,— выпаліў Алік.

— Чым, мяшалкаю? — усміхнулася суседка.

— Во, граната,— паказаў Алік,— немец у хаце пакінуў. А гэта запал, уставіў і — гатова. Нам у школе старэйшыя хлопцы паказвалі. Ёю можна не аднаго фашыста забіць, а шмат. Забі фашыста — іначай ён цябе заб’е.

— Вой, вой! — жахнулася суседка.— Не трэба, дзеткі, гэтага рабіць, цябе заб’юць, і мы загінем. Адзін у полі не воін.

— Ого, яшчэ які воін!

— Дзіцятка, не трэба. Хто сцеражэцца, таго бог сцеражэ.

— А нашто яны маму і сястрычку забілі?

— Хіба ты не бачыш, колькі фашыстаў ідзе. Наляцелі, як саранча на нашы палі. Глянь, у паветры кружыць чорнае груганнё. Што ты ім зробіш?

— Пайду,— цвёрда сказаў Алік.

— Не хадзі, Алічак,— прасіла суседка,— можа, татка прыйдзе, а цябе дома няма.

— Не ўгаварвайце, пайду.

— А я людзей паклічу! — гразіла суседка.— Па бацьку пайшоў, хоць ты кол яму на галаве чашы. Не пушчу!

— Калі я сказаў пайду, то пайду,— як стары, гаварыў Алік.

— Тады хоць далей ад вёскі адыдзіся,— бачачы, што не ўгаварыць хлопца, гаварыла суседка,— каб не падумалі на нас, а то са свету звядуць. Ты не ведаеш яшчэ фашыста, гэта такая пошасць, не дай бог. Каб самому нажэрціся, фашыст гатоў другога задушыць. Але ён зломіць сабе галаву.

— Сам не зломіць.

— Але,— згадзілася суседка і параіла: — То ты, дзіцятка, ідзі ў шумігайнаўскі лес, там нідзе блізка вёсак няма і табе будзе спадручней асачыць звера.

— Добра,— абяцаў Алік.— А толькі вы нікому не кажыце, куды я пайшоў і чаго.

— Яшчэ што!

І ён пайшоў. «Ні пуху ні пер’я! — падумала суседка і перахрысціла хлопчыка.— Хоць бы твая рука не дрогнула, каб ты не прамахнуўся». Алік ішоў па прасёлкавай дарозе, ног пад сабой не адчуваючы. З-пад шапкі ў хлопчыка вылезлі выгаралыя на сонцы, падобныя на лён пасмы валасоў. Увесь твар у яго быў у рабацінні, аблупіўся нос. За адны суткі ў Аліка ўваліліся блакітныя, як неба, вочы, хлопчык неяк змізарнеў. Столькі гэтае дзіця перанесла пакут, што другі чалавек за ўсё жыццё гэтага не перажыў. З-пад ног у Аліка выпырхнула птушка. Ён забыўся і пабег за ёю, а потым спыніўся, няёмка стала самому. Як гэта, каб воін даганяў нейкае там птушаня. Калі ж угледзеў васількі ў жыце, то ўспомніў маці, яна летась навучыла яго віць вянок з іх. Ён нарваў кветак, але звіць вянка не здолеў. Забыўся за зіму, як гэта робіцца. «Ну і не трэба,— падумаў Алік,— віць вянкі — справа дзявочая. А мы — мужчыны, нам трэба ваяваць, каб абараніць бацькаўшчыну. Вернецца татка дадому, раскажу яму, як хадзіў паляваць на фашыстаў». У Аліка не выходзілі бацькі з галавы: «Мама так чакала тату, а цяпер яго не ўбачыць. І Галачка добрая, гэта дарма, што яна цягала мяне за валасы, бо была маленькай, дурненькай, а падрасла б, то ведала б, што мне баліць».

Думы Аліка парушылі нямецкія самалёты, якія ішлі на ўсход. «Яны ж таксама нясуць некаму смерць,— падумаў ён.— Праклятыя! Але нас не чапай, а калі зачапіў, галаву скруцім». Алік мацней сціснуў у руках гранату і прыбавіў кроку. Яму здавалася, што кожная травінка пад нагамі шапацела: «Забі фашыста, іначай ён цябе заб’е». Наперадзе паказаўся шумігайнаўскі лес, ён клікаў да сябе хлопчыка.

Алік увайшоў у лес, як у родны дом. Ці раз ён тут з бацькам збіраў грыбы, хадзіў у ягады, а то маці пасылала вязаць венікі. Стройнымі радамі стаялі хвоі, іх голле цягнулася на поўдзень. Шастаў пад нагамі верас, гулі шэршні, відаць, недзе блізка было іх гняздо. Дзе-нідзе пракідаліся лісічкі, траплялі часам сыраежкі, убаку стаяў мухамор. Алік, праходзячы каля яго, капнуў нагою і далей пайшоў. Ён наступіў на сук, хруснула пад нагамі, аднекуль выскачыў са складзенымі вушамі заяц. «Які порсткі!» — падумаў хлопчык. «І чаму зайцы такія баязлівыя? — прагаварыў Алік.— Усяго палохаюцца». Хлопец у думках разважаў: «А ёсць жа і людзі такія, што ўсяго баяцца. Мусіць, цяжка жыць на свеце чалавеку з заечаю душою. Я такім не буду, не хачу. Толькі каб не памерці. А чаму нельга зрабіць, каб жыць і жыць?» Ён зусім не заўважыў, што апынуўся ў беразняку, па яго меркаваннях, ён не павінен быў так хутка сюды дайсці. Алік угледзеў на бярэзіне пажоўклы лісток, ён ледзь трымаўся, трапечачыся на сонцы. «І чаму гэта дрэвы знізу жаўцеюць? — думаў Алік.— Ага, дык жа яны знізу і зелянеюць». Ён наглядаў гэта на вішнях, якія раслі пад вокнамі. Хлопчык перарэзаў граду, на якой раслі хвоі-разгірэкі, што нахіляліся ў розныя бакі (гэта месца звалі «п’яны бор»), і неўзабаве апынуўся на ўскраіне лесу, недалёка ад палянкі, куды некалі ездзіў з бацькам сена касіць.

Хлопчык ужо гадзіны са дзве сядзеў каля дарогі і, як спрактыкаваны паляўнічы, з-за таўшчэразнага дрэва высочваў фашыста-звера, чакаў зручнага моманту, каб адпомсціць за маці і сястрычку, за ўсіх людзей. «Не, фашысту не ўдасца заняволіць нас»,— успомніў ён словы дзеда Ахрэма. З грукатам праязджалі нагружаныя машыны, падвозячы да фронту боепрыпасы. Недалёка ішоў бой, чутна была не толькі артылерыйская кананада, але ружэйная і кулямётная стральба. З таго боку ішло шмат лёгка параненых салдат. Цяжка параненых везлі на машынах. Вось прагналі групу палонных чырвонаармейцаў. Алік углядаўся, можа, дзе бацька ідзе. Адзін палонны не мог ісці, ён сеў, каб адпачыць. Падышоў канваір, нешта сказаў, але палонны не паднімаўся. Канваір спакойна нацэліў аўтамат і застрэліў параненага палоннага. У Аліка аж закалаціліся рукі, ён заскрыгатаў зубамі. А машыны з фашыстамі ўсё ішлі і ішлі да фронту. «Паглядзім, як вы будзеце назад уцякаць,— зноў прыгадаў Алік разважанні дзеда Ахрэма.— От горача вам будзе!» Раптам на дарозе паказалася некалькі легкавых аўтамабіляў. У адной з машын — яны ўсе былі адкрытыя — Алік угледзеў чалавека ў акружэнні афіцэраў. «Мусіць, важная шышка»,— падумаў Алік і, падняўшыся ва ўвесь рост, выбег на шашу і з размаху кінуў гранату. Пачуўся выбух. «Важная шышка», у форме генерала, узляцела ў паветра. З машыны, што ішла за генеральскаю, пачуўся сухі трэск, гэта біў аўтаматчык. Алік убег у лес. Дзынкалі кулі, разрываліся. На галаву Аліка пасыпалася галлё. Хлопчык здагадаўся, што па ім страляюць, ён, прыгінаючыся, што ёсць сілы бег па лесе і хутка знік у гушчары. І генеральская ахова туды хлынула, але дарэмна. Аліка і след прастыў. Ён, калі скончылася страляніна, выйшаў на прасёлкавую дарогу і важна крочыў дадому, адчуваючы сябе пераможцам. Аб адным толькі Алік шкадаваў, што яму не ўдалося авалодаць генеральскаю шапкай, каб пахваліцца перад хлопцамі, чаго ён варты. А так, чаго добрага, яшчэ могуць не паверыць, што ён знішчыў фашысцкага генерала.

Алік ішоў паўз лес. Гаманіў бор. Яму здавалася, што нават лес ухваляе яго ўчынак. Шапацелі жыты, нібы размаўлялі паміж сабою калоссі. Хлопчыку здалося, што ён чуе іх галасы: «Добра зрабіў, што забіў фашыста». На вуліцы Аліка пераняла суседка:

— Што з табою, дзіцятка, чаму ты ў крыві! Адзежа ўся парвана?

Цяпер толькі Алік агледзеўся, што ў яго твар абдзёрты, падрана рубашка, расшастана калашына яго святочных портак. Суседка абмыла яго, пакарміла, улажыла спаць. Вестка аб гераічным учынку стараборскага хлопчыка хутка абляцела ўсё Наднямонне. «Значыць, фашыста можна біць»,— гаварылі людзі. А свавольству фашыстаў не было межаў. Неспакойна стала над Нёмнам, яго воды разносілі гнеў народны. Знішчэнне генерала было баявым хрышчэннем юнага мсціўца. З таго часу Алік Смушкевіч ходзіць па дарогах вайны, сее фашыстам смерць. І нават калі вайна скончыцца, ён не забудзе свае крыўды, не даруе фашыстам, што гэтулькі прынеслі людзям гора. Вялікая нянавісць у народа да фашыстаў. Партызаны ў кожным кутку б’юць фашыста і прыгаварваюць: «Хто пасее вецер, той пажне буру».

 1944 

Тэкст падаецца паводле выдання: Гурскі І. Лясныя салдаты: Апавяданні і аповесць. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1979. – 552 с., 1 л. іл. – (Б-ка беларус. прозы) 

Крыніца: скан

Ільля Гурскі

https://knihi.com/Illa_Hurski/Nad_Niomnam.html

Як нарадзіліся Нёман і Лоша

Пра Нёман расказваюць так. Даўно гэта было. Недалёка ад вёскі Забалацце, што на нашай Уздзеншчыне, з-пад вялікага лазовага куста выбілася крынічка. Вада ў ёй была халодная, як лёд, а чыстая, як дзявочая сляза. Вада тая ўсё прыбывала, большала, аж пакуль не пабегла па двух ручайках. Так вось нарадзіліся рэкі Нёман і Лоша.

Нёман быў шчыры і крэпкі хлапец, а Лоша ціхая, лянівая і хітраватая дзеўка. Яшчэ больш падужэўшы, Нёман аднойчы сказаў Лошы:

— Раздолля трэба мне, волі захацелася. Буду як мага прабівацца да мора.

Нічога не сказала на гэта Лоша, толькі сама сабе надумалася навыперадкі бегчы з Нёманам і першай выскачыць к мору.

Назаўтра, яшчэ не развіднела, яна ціхенька ўстала і пайшла па нізінах ды па далінах да мора.

Прачнуўся Нёман, угледзеў, што Лошы няма, ну й кінуўся наўздагон, не разбіраючы дарогі, напрасткі.

З таго часу ён так і ляціць, паспяшае да мора, магутны і шырокі, а Лоша плыве сабе ціха, хаваючыся ды туляючыся па кустах і нізінах.

***

Кажуць, нібы нейкі даўні князь Віт, ці Віток, праходзіў са шматлікім войскам праз лясы цяперашняй Лошніцы. Яго ўначы заспела моцная бура, і ён загадаў сваім воінам расчысціць лес і зрабіць начлег на высокай гары каля ручая.

І нібы воіны выкапалі на вяршыні гары яму, абклалі яе шкурамі і зрабілі Віту ложа.

Ад таго гару назвалі Ложніцаю, а ручай ці рэчку Ложай, або Лошай.

Лошніцкія старажылы ўказваюць месца начлегу каля рэчкі Лошы, на гары, што за могілкамі, яно і цяпер завецца Вітагор’ем.

...Даўным-даўно, тысячы гадоў таму з-пад вялізнага каменя, дзе б’е крыніца, нарадзіўся славуты асілак. Яго назвалі Нёманам. Жыў сярод лясоў дрымучых, лугоў шырокіх. Прыгожы, працавіты. Прыродзе, і людзям, і ўсяму жывому дабром плаціў. У суседстве жыла Лоша. Гультаяватая, ляжала ў цяньку, сабою любавалася. Нікому ад яе не было ні радасці, ні карысці. Лоша часта заглядала да свайго суседа. За маўклівасць называла яго Неманцом.

Цяпер ніхто не ведае, што Нёману спадабалася тая красуня. Адно вядома — было вяселле. Гуляла на ім уся жаніхова радня: і Сула, і Уса, і Уздзянка, і Шчара... Каго толькі тут не было! Пілі, балявалі, маладым шчасця ды добрай долі жадалі.

Скончылася вяселле, пачаліся будні.

Зноў Нёман не ведаў ні дня, ні ночы. Паіў, карміў, туліў усіх, хто да яго гарнуўся: і чалавека, і звера, і птаха, і рыбу, і жыўнасць усякую. Цешыў сваім люстэркам водным прыбярэжныя лясы, палеткі, лугі, на сваіх магутных грудзях насіў чоўны, ганяў плыты.

Не раз запрашаў на шырокую прастору і сваю красуню ненаглядную. Толькі тая была абыякавая, халодная да ўсяго, па-ранейшаму не хацела дзяліць са сваім волатам нягоды і радасці.

Не да душы было такое жыццё Нёману. Аднойчы цёмнай ноччу кінуўся ўпрочкі. Стараўся замесці след: там пад паплавам прабяжыць, там, дзеля перадыху, вынырне плёсам, тоняй, азярынкаю, а потым зноў схаваецца. І толькі там, дзе цяпер Забалацце стаіць, асілак у адкрытую пайшоў да мора.

Прачнулася Лоша, а Нёмана няма. Пачала даганяць уцекача, ды не ў той бок кінулася. Па далінах ды па нізінах бегла. Ажно сіл не ставала, дый не ведала, куды далей падацца. Гукала-клікала на дапамогу, але ніхто не прыйшоў — ні Пціч, ні Бярэзіна, ні Свіслач... Толькі Выня паспачувала гору сваёй сяброўкі. Выбеглі яны ўдзвюх да груда пясчанага, дзе сягоння Пясочнае, і ўбачылі: Нёман праз долы і лясы дарогу сабе пракладае. Хвалямі горкіх слёз кінулася Лоша ў абдымкі да свайго асілка: адчула, што жыць па-ранейшаму, ды яшчэ адной заставацца, не варта — знікнуць можна. Пачала дапамагаць Нёману. З часам і людзі не абмінулі яе стараною: паблізу пачалі будавацца. Так нарадзіліся вёскі Лоша, Мрочкі, Перавоз, Сасноўка, Рачыца, Пясочнае.

Нёман ніколі не забывае родныя мясціны. Кожную вясну, кожную восень дажджлівую вяртаецца да маці сваёй — крынічкі, якая цячэ з-пад вялізнага каменя. Вяртаецца сюды, каб сустрэцца са сваёй Лошаю, са сваёй маладосцю...

Бяздоннае багацце : легенды, паданні, сказы / [складальнік А.І.Гурскi]. - Мінск : Мастацкая літаратура, 1990

https://knihi.com/none/Jak_naradzilisia_Nioman_i_Losa.html